Nəcmettin Hacıeminoğlu, Türk Dilində Edatlar adlı Əsərində Hâyırı Yanıtlar Ədatları başlığı altında incələyərək, Rəd və inkar ədatı Sayır.
Tahir Nejat Gencan Var, Yok Başlığı altında heç yer verməzkn, daha sonra Sorulu Tümceler Başlığında olumlu vəya olumsuz tümcelerde yanıt bəlirtəci olaraq Hâyırın Qullandığını Savunur.
Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Gramerı adlı əsərində bu qonuya ye rvermir.
J.Denyın De La Langue Turque (Türk Dili Grameri) Adlı əsərində var, yok şəklini incələr ancaq Hâyır Degisilə ilgili bilgi verməz.
Muharrem Ergin Deginin Yabancı Qaynaqlı olduğunu, Türkcəsinində yok Degisilə Qarşılandığını Söyləyərək Savunur.
Yok Olumsuzuluğuıla birlikdə Düşünəbildiğimiz Hâyır olumsuzluq Yapısı, Günümüz Türk Dili Şivərləri içərisində, Türkiyə Türkcəsi və Azərbaycan Türkcəsində vardır. Başqa Şivəlrədə Deginin iyilik anlamı Qullanılmaqdadır. Degi iyilik Anlamıla, Azərbaycan Türkcəsində , Xeyir ; Başqurd Türkcəsində, Häyir, İğilik, Sädäkä; Qazaq Türkcəsində, Kayır, Şapağat, iyğilik; Qırqız Türkcəsində, Kayır, Özbək Türkcəsində, Hayır, Yahşilik; Tatar Türkcəsində Häyir, igilik; Türkmən Türkcəsində, Hayır; Uyğur Türkcəsində, Häyr, Mehrəbanliq, Yaxşılıq şəklində Qullanmaqdadır.
Abdülkadir inan Yok=Hayır Degisi qonusunda bu bilgiləri yazır: Yok yerınə Qullandığımız Hayır Degisi Börü yerinə Qullandığımız Qurd Degisi kimindir, bir inanc Nədənilə Ortaya Gəlmiş Qorxunma Degisilə Başqa bir şey dəyildir. Yok (Yox) yerınə başqa yaxşı bir Degi qullanmanın bir çok Uluslarda Görmək olduğu Folklorçular tərəfindən təsbit edilmişdir. Örnək üçün Gürcülər Yok Deməkdən çox Qaçırlar, Bir şey Qalmadığı zaman heç vaxt yok Degisini qulalnmırlar onlar daha çox Yetər, Kâafi kimin Degiləri qullanırlar. Bu göstərir ki inancdan dolayı Yok (Yox) Sözünə Qarşılıq olaraq Hayır Sözü Qullanılıbdır.
Necmi Dilmen yok, Hâyır üçün Divan lüğati Türkdə geçən Av,Ay şəklindəki olumsuluğu bildirən sözcü göstərir.
Burhan Qâte Sözlüğündə Degi خیر Hayır şəkliylə olumsuz olaraq Danişiqda yox və Dəyil anlamını qulalnmasını ifadə edir. Bəli və Evet Qarşısında və Ərəbcə Cümlənin Başına olsun şəklində açıqlanmışdır.
Kamus-ı Türkîdə, Hayır, yox Görevində Qullanılır. Bunun Hâyır (خا یر) yazılması yanlışdır.
Tarama Sözlüğü Hayır Degisi üçün Ar Sanmaq, Xeyr Düşünmək, yaxşılıq istəmək anlamlarını vermişdir.
Redhouse, New Redhause Turkish – English Dictionary Degini Türkcə göstərərək: Hayır, Tərsinə və Əksinə Anlamını vermişdir.
Azərbaycan Türkcəsinin izahli lüğətində Degiyə bu sözləri yazır:
Xeyr (Hayır) Ar bir şey Razı olunmadığında vəya Sorulan Soruya olumsuz yanıt vermək üçün qullanılır.
Qarşılaşdırma Türk Ləhcələri Sözlüğündə Hayır Degisinin Qarşılığına bu Degiləri önərir:
Türkiyə Türkcəsində, Hayır; Azərbaycan Türkcəsində, Heyr (Xeyr); Başkqurd Türkcəsində, yuk; Qazaq Türkcəsində jok; Qırqız Türkcəsində, Cok; Özbək Türkcəsində Yok; Tatar Türkcəsində, Yuk; Türkmən Türkcəsində, Yok, Uyğur Türkcəsində Yak
Burda bunu görmək olur ki Türkiyə Türkcəsində olumsuzluq anlamında qullanılan Hâayır Degisi üçün, Başqa Türk ləhcələrində Yox Geçmişdir.
Türkcə Sözlükdə Degi Ərbcə olaraq geçibdir. Hayır: Ar. Yok, Öylə Değil, olmaz Anlamında.
Türkiyə Türkcəsinin 1928 ilindı Ərəb Biçikində Yazım Qılavuzunda Hâyır (خا یر) şəklində geçmişdir. Ancaq son illərdə 1985 və 1988 də yayımlanan yazım Qılavuzunda Degiyə Yer verilməmişdir. 1996 ilində çıxan Qılavuzda isə Yok, olamz anlamında yer verilmişdir.
Deginin Qaynağı qonusunda bir neçə Başqa Sözlüklərə baxmağımız gərəkir.
Klâsik Ərəb sözlüğündə Əs-Sīhâh və Lisânul Ərəbdə Degini olsumsuz anlamı yoxluğu yazır. Dolayısıla Ərəb dilində Deginin Qullanılımı yoxdur!
Klâsik Fars Sözlüğünə Baxarsaq, Fərhəng-i Amid də, Hayır : Sərgəşt, Hərze, Bihūde, Əbəs; Hayr Hayr ; Bihūde, Bisəbəb anlamlarında qullanmışdır.
Yeni fars sözlüğü Fərhəng-i Farsi-yi Emrūzda Hayır üçün Nə farsca olumsuz Yanıt ədati olaraq qullanılmasını yazır. Aqncaq bu Degini fars dilində Qullanımını çox az yazır və onun yerınə Nə Xeyr şəkli fars dilində qulalnılmasını ifadə edir.
Hayır Türkiyə Türkcəsində yayqın olaraq Qullanılan və bir hüküm ifadə edən yanıt ədatlarından birisidir. Yok Degisiylə yaxın anlamlı bir Degidir.
Zaman zaman bir birilərinin yerınə qullandığı kimin, bəzən də ikisi birlikdə qullanmaqdadır.
Aralarındaki fərq isə ,yok üzərinə yapım əklərini (+sIz,+Iik vb.), isim hâl əklərini (+lar,+dan) alıb, təməl fiiliyilə qullandığı hâlda hayır, ək almaqdadır. (bir neçə istidna dışında "Hâyırın sonucunu görmək istiyorum", vb).ancaq özündən sonra bir Edim alabilməkdədir. Hâyır Dedi, Hâyır Helemdi kimin. Degi anlamıyla Funksiyaası ilə yoka yaxınlaşarkən, Görevi və Qullanımı baxımından Evet Yanıt Ədatına yaxınlaşır.
Deginin Bugünə gəlmədən öncə ötəkı Ləhcələrdə Qullanıb Qullanamdığı, Qullanılmadıysa, onun yerinə nələrin Qullanıldığını incələməmizdə yayar vardır. Əski Türkcə dönəmində Deginin Varlığından bilə sö zetmək mümkün dəyildir. Onun yerinə Qullanıla biləcək Degi yok (Yox) olabilir. Ancaq bu Deginin də olumsuz Yanıt Ədatı olaraq qullanışını biz Görmədik. Degi , Gənəl olaraq isim Cümlələrinin yükləmi olaraq Qarşımıza çıxıb varlığı zıddı olan yok biçimində görülməkdədir.
Qaraxanlialr Dönəmində Yaır Degisi kimin Yok Degisidə Qullanılmamaqdadır. Ancaq Qaşqarli Mahmidin Ang diy əbir Degi vardir,. Divanda Ang: Yox, Dəyil(Oğuzca), Yox Yox Deməkdir. Bir şeylə çağırılan və əmr olunan kişi Ang Ang (آنگ آنگ) deyincə yox yox demək olur biçimində geçməkdədir.
Xarəzm Türkcəsində isə Hayır (Yox) olumsuz Yanıt ədatının yerinə Yokun Kullanmadığını aşağıda yazılan örnəklərdə görə bilərik:
Sen Munça Yıl Bolda Heç Muammeddin Yalġan Söz ėşitmişing bar-mu? Abu Leheb aydı: Yoķ
Hızır Aydə: Ey Mūsī Sen Bilür mü-sen bu kuş ne Teyür? Mūsī aydı: Yoķ
Qıpçaq Türkcəsində də Hayır yerinə Yok (Yox) Qullanmaqdadır. Əl-idark pitikində yok معد وم ویستعمل بمعنی لا–ma dum Vistamel bil manala biçimində gəçməkdədir. Bülqat Əl Müştəkdədə Yok, Haıyr , Dəyil anlamınadn qullanmaqdadır.
Çağatay Türkcəsində Hayır, yokilə ifadə edilməkdədir. Hav Dése Şehġa Nakş-i Râci édi Yok Hūd Hılâaf-i Vâki édi. (Evet Desə, Şahi Tapmış olacaqdır, Hayır demək isə hakimiyətin tərsinə söyləməkti).
Əski Anadolu Türkcəsində də Hayır Degisinin yerinə Yok qullanamamaqdadır.
Münîsem yaram kıyama Mana ddi. Kan Turanli aydur:
Yok Elbetde öldürsen gerekdür didi.
Azərbaycan Türkcəsindəki Qullanımları
Azərbaycan Türkcəsində də Hayır olumsuz Yanıt ədatı olaraq Qullanıldığı kimin, Hayırın yerinə Yok (Yox) qullanımaqdadır.
Sonuc:
Deginin, Kökən olaraq Ərəbcədir.
Bu Degi Fars dili kanaliyla Türkcəmizə geçmişdir. Elə sanırıq ki olumsuzluq anlamını Nə Xeyr biçimində almışdır.
TÜrk dili ləhcələrində Hayır yerinə Yok Qullanmaqdadır.
Hayıra ilk olaraq Batı Türkcəsi Osmanlı Türkcəsi Bətiklərində Görülməkdədir.
Olumsuluq anlamını daşıyan Hayır Degisi, Türkiyə Türkcəsi və Azərbaycan Türkcəsində qullanılmaqdadır. Başqa ləhcələrdə Hayır, olumsuluq anlamında qullanılmayıb, Türk dilinin gənəlində iyilik anlamıyla yayqın bir biçimdə görülməkdədir. Bunu yerinə başqa ləhcəlrədə yok, Cok, Yak vb qullanılmaqdadır.
Hayır, Türkiyə Türkcəsində yok Degisiylə birlikdə yanıt ədati olaraq qullanılmaqdadır. Ancaq hansı öncə və ya sonra qullanılacağı bir qurala bağlı dəyildir.
Bəzi şübhəli sonuclar
Hayırın Türk dilinin ilk bətiklərindən Osmanlı dönəmi bətiklərinə gəlincəyə qədər görülməməsi beynimizdə bir sıra soru işarətləriinə yol açmaqdadır. Bu Degi Türkcə olabilir mi? Divan-i lüğati Türkdə geçən Kadır-: Döndürmək, Rəddetmək anlamındaki edim, Bu yöndə bizə yol göstərici olabilər mi?
Burfa ilgili çəkici təməl durumŞ, hayır (خیر) olan Degi ilə hecəsi uzun olan Hâyır (خایر) arasındaki anlam ayrıcalıqdır. Yazım kılavuzu (1996) hər ikisini alt alta alaraq hayır (yok, olamaz), hayır, - Yrı (iyilik) biçimində vermişdir. Şəmsəddin Sami, Kâmus-ı Türkdə bugün sözlüklərdə iki ayrı maddı olaraq Verilən hayır (خیر) və Hâyır (خایر)ın anlamlarını verdikdən sonra bunları aynı Degi saymaqda və Uzun hecəylə qullanımını Abəs bulmaqdadır. Bizim düşüncəmizə görə kökən olaraq Eynı kökə Hayıra () dayançaqdadır. Bu kökdən gəlişən uzun hecəli biçimin oluşmasına, anlamdaki fərqli nədən olmuşdur.
Qaynaq:
Hayır Kəlimesi ve Türkçede Kullanılışı Üzerine, Ali Cin
Latin Azərbaycan Türkcəsinə çevirən və bətikdən Özgürcə yararlanan Urmulu Umud
Sözlük:
Pitik = Kitab
Degi = Kəlmə
Yanıt = Cəvab
Yazım= imla
Biçik = Əlifba Hərfləri
Soncu = nəticə
Edim = Fel
Ötək = tarix
Gənəl = ümumi
Biçim = Səbk, Tərz
Pitik = kitab
Bətik = Mətn
