محقق مئهران باهارلو
مترجم: اومود اورمولو
الفبای لاتین
لحاظ الفبای لاتین برای ترکان ایران باید پوشش دهنده تمام زیر گروههای زبان ترکی در مناطق آزربایجان جنوبی، افشار یورد (خراسان)، قاشقای یورد (ترکان قشقائی)، ترکمانان عراق باشد. باید در انتخاب الفبای لاتین از تجربیات آزربایجان شمالی و الخصوص ترکیه بهره ببریم.
گذر آزربایجان شمالی به استفاده از الفبای لاتین در سال 1991 صورت گرفته است. در نحوه قرارگیری حروف الفبای لاتینی که امروزه در آزربایجان شمالی استفاده می شود ردپای نحوده قرار گیری حروف زبان روسی – کریل به چشم می خورد. در این الفبا بر خلاف دیگر الفباهای لاتین جای حرف (X) در;ld lhkni fi آخر و بعد از حرف (V) نمی باشد. و حرب (Q) بعد از حرف (P) نمی باشد و در وسط حروف بعد از حرف (K) قرار گرفته است.
Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz
این نحوه قرار گیری حروف از لحاظ دیکشنری (سوزلوک) و علم کامپیوتر دارای موارد متعددی مشکل می باشد. بدین جهت نحوه قرار گیری حروف در الفبای ترکان ایران بر اساس نحوه قرار گیری حروف الفبای لاتین بین المللی خواهد بود.
نحوه قرار گیری حروف لاتین برای ترکان آزربایجان جنوبی و دیگر ترکان ایران که در قسمت بالا ذکر شده است به قرار زیر می باشد.
الفبای متشکل از 34 حرف و یک اشاره
Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Iı, İi, Jj, Kk, Ķķ, Ll, Mm, Nn, Ññ, Oo, Öö, Pp, Qq, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Xx, Yy, Zz, ‘
چرایی استفاده از حرف (Ññ) در این می باشد، که حرف خاص ملل ترک می باشد. این حرف که یادگار ترکان باستان تا به امروز می باشد یکی از علل اثبات کننده ارتباط ترکان باستان به ترکان امروزی بوده و یکی از نشانه های زبان و هویت ترک بوده است.در گذشته این حرف با (ڭ) نشان داده می شد ولی امروزه بر اساس حروف الفبای ترکی بر پایه حروف الفبای عربی به صورت (نگ) نشان داده می شود.در حروف الفبای آزربایجان شمالی به این حرف جای داده نشده است. در حالیکه این حرف در دوره مساوات و دوره بعد از آن جای خود را در الفبای لاتین باز کرده بود. در حالیکه صدای حرف (Ññ) در متون قدیم زبان ترکی، زبان پروتو ترکی مثل سومری، ادبیات کلاسیک ترک و ادبیات مدرن ترک، زبان ترکی آزربایجانی و در بسیاری از لهجه های زبان ترکی در قازاخ، قاراباغ، گنجه، آیریم، نوخا، زاقاتالا، قاخ و .. خراسان (سرولایات)، بم (سفید آباد)، جولگه رخ، گریوان، بجنورد، جوین، چاغاتای، ...دارای کاربردهای متعددی می باشد. به عبارتی استفاده از حرف (Ññ) در زبان قدیم ترکی، متون قدیم ترکی، متنهای ایجاد شده به زبان ترکی در ایران و فولکلور و متون ادبی به لهجه های آزربایجانی برای آسانی و دقیق خواندن زبان ترکی استفاده شده و بی شک باید برای الفبای زبان ترکان ایران مورد استفاده قرار گیرد.
نبود حرف (Ķķ) در الفبای امروزی آزربایجان شمالی. در زبان ترکی دو نوع صدای "ک" وجود دارد یکی "k " و دیگری " ķ " می باشد . برای مثال صدای ک در کلمات (Kader) و (Kənd) . صدای ک ضخیم در کلمات اروپایی بیشتر کاربرد داشته و کلماتی که از زبانهای اروپایی به زبان ترکی وارد شده اند مشاهده می شود. در بعضی موارد استفاده از این صدا معانی مختلفی را ایفا می کند. مانند کلمه (Kola) که معنای باغ کوچک را می دهد در حالیکه کلمه (Ķola) بیانگر یک نوع نوشیدینی مثل کوکاکولا (ķoķaķola) می باشد. در الفبای امروزی آزربایجان شمالی این دو نوع صدا با یک حرف نشان داده می شود. این دو نوع صدا که در زبان ترکی وجود دارد باید در الفبای لاتین آینده ترکان ایران و آزربایجان جنوبی قرار گیرد.
مثالهایی از دو نوع صدا:
Kk: Börk, Buradakı, Kakıl, Kal, Kamaş, Kağaz, İki, Kəleybər, Kənd, Kərəm, Kilim, Kişi, Kola, Kor, Kosa, Kömək, Kömür, Küçə, Küt, Ördək, Təkər, Üzük
همانطور که قبلاً عرض شد بیشتر کلمات اروپایی می باشند. در حالیکه کلمات جایگزین در زبان ترکی باشد باید از بکاربردن اتین کلمات بیگانه دوری جست.
Ķķ: Aķord, Doķtor, Eķonomi, Folķlor, Ķabinet, Ķadr, Ķampanya, Ķanada, Ķaraķter, Ķarmen, Ķazino, Ķolombiya, Ķomando, Ķontrol, Ķosmos, Ķuçuq, Ķulub
کاربرد نداشتن صدای (ââ) در زبان نوشتار. در زبان ترکی معاصر، و لغتنامه های ترکی صدای " uzun â " وجود ندارد ولی این صدا در لغتنامه های عربی و فارسی وجود دارد و از این زبانهای وارد زبان ترکی شده است و عیناً در زبان ترکیمان کاربرد دارد. در الفبای لاتین امروزی آزربایجان شمالی این صدا نادیده گرفته شده و در زبان نوشتار به کار برده نمی شود. به مانند الفبای ترکیه باید این صدا در الفبای ترکی دیده شده و در زبان نوشتار مورد استفاده قرار گیرد.
برای مثال کلمه (Nâminə) در زبان ترکی با وجود اینکه با صدای آ کشیده تلفط می شود ولی در زبان نوشتار به صورت (naminə) نوشته می شود.( در زبان ترکی مان کاربرد این گونه کلمات بیگانه که کلمات مشابهی در زبانمان ترکی وجود دارد باید دوری جست. کلمه مشابه نامینه = آدینا) . به مانند این مورد کلمات “nâmə”, “-xânə”, “-zâdə”, “-vâri” با توجه به استفاده از تلفظ آ کشیده ولی با آ کوتاه نوشته می شود.
این دو نوع صدا آ در بعضی کلمات معنای متفاوتی را ایفا می کنند. به مانند:
کلمه (asan) در زبان ترکی که از ریشه کلمه آسماق می باشد، کلمه (âsân) که در زبان فارسی به معنی آسان می باشد.
کلمه (bala) در زبان ترکی به معنای کوچک می باشد، کلمه (bâlâ) در زبان فارسی به معنای بالا می باشد.
کلمه (alam) در زبان ترکی از ریشه آلماق می باشد، کلمه (âlâm) در زبان فارسی از ریشه عربی به معنای درد می باشد.
کلمه (yar) از ریشه ترکی یارماق می باشد، کلمه (yâr) در زبان فارسی به معنای دوست می باشد.
کلمه (azar) از ریشه ترکی آزماق (گم شدن) می باشد، کلمه (âzâr) به معنای اذیت در زبان فارسی می باشد.
در دیگر سو در الفبای امروزی آزربایجان شمالی اسامی عربی، فارسی که با صدای (â) می باشند به اشتباه با صدای آ کوتاه نوشته می شوند. مانند:
Babək (Bâbək), Adil (âdil), Cavid (Câvid), Hadi (Hâdi), …
دیگر نمونه ها. کلمات داخل پرانتز نحوه صحیح نوشتن این کلمات می باشد و کلمات بیرون پرانتز اشتباه می باشند.
adət (âdət), adi (âdi), Adil (âdil), alam (âlâm), ali (âli), аlim (âlim), asan (âsân), azar (âzâr), Babək (Bâbək), bala (bâlâ), Cavid (Câvid), dahi (dâhi), Hadi (Hâdi), hakim (hâkim), halə (hâlə), kafi (kâfi), malik (mâlik), naminə (nâminə), qanun (qânun), sabiq (sâbiq), tabe (tâbe), tarix (târix), vasitə (vâsitə), xanəndə (xânəndə), yar (yâr)
نبود کسره (آپستروف) در زبان نوشتار. یکی از بزرگترین اشتباهات در الفبای امروزی آزربایجان شمالی جای نداند به اشاره کسره می باشد. این اشتباه در زبان ترکی مان سبب بروز اشتباهات و خطاها می شود.
در نمونه های زیر کلمات عیناً نوشته می شوند. در حالیکه نحوه صحیح نوشتن این کلمات و معنای آنها متفاوت از هم می باشد.
bədən (بدن)-bə’dən (بعدا); bəzən (Türkcə bəzənməkdən)-bə’zən (بعضا); ələm (علم، الم)-ə’ləm (اعلم daha bilgili), əza (عزا)-ə’za (اعضا), mədəni (uyqar anlamında)-mə’dəni (معدني); məlul (ملول)-mə’lul (معلول); mən (من)-mən’ (منع); mərəz (مرض)-mə’rəz (معرض); şer (شئر aslan)-şe’r (شئعر); təmir (dəmirin əski söylənişi)-tə’mir (تعمير), tən (تن)-tə’n (طعن); tənə (تنه)-tə’nə (طعنه)
نمونه های دیگر. کلمات داخل پرانتز صحیح می باشند.
کسره در داخل کلمات
bədən (bə’dən), bəzən (bə’zən), bəzi (bə’zi), dava (dâ’va), dəvət (də’vət), edam (e’dam), élan (e’lan), etina (e’tina), etibar (e’tibar), etibarən (e’tibarən), etiraf (e’tiraf), etiraz (e’tiraz), ezam (e’zam), əla (ə’la), istеdаd (iste’dad), istefa (iste’fa), löbət (lö’bət), meyar (me’yar), məbəd (mə’bəd), mədəni (mə’dəni), məlul (mə’lul), məlum (mə’lum), məlumat (mə’lumat), məmur (mə’mur), mən (mən’), mənа (mə’na), mənalı (mə’nalı), mənəvi (mə’nəvi), məni (mə’ni), məsud (məs’ud), mərəz (mə’rəz), mərifət (mə’rifət), məruz (mə’ruz), məruzə (mə’ruzə), məşəl (məş’əl), məyus (mə’yus), məzun (mə’zun), möcüz (mö’cüz), mömin (mö’min), mötəbər (mö’təbər), nəşə (nə’şə), səy (sə’y), sürət (sür’ət), şer (şe’r), şöbə (şö’bə), tabe (tabe’), təbir (tə’bir), təcili (tə’cili), təlim (tə’lim), təmin (tə’min), tə’minat (təminat), tən (tə’n), tənə (tə’nə), təsir (tə’sir), tətil (tə’til), təxir (tə’xir), təyin (tə’yin), yəni (yə’ni)
کسره در آخر کلمات: به سبب جای ندان به اشاره کسره در الفبای امروزی آزربایحان شمالی بعد از اسامی خاص و حروف اضافه ای که بعد از این کلمات می آید سبب اشتباه نوشتن و خطا نویسی می شود. مثال: کلمات زیر به مانند هم نوشته می شنود در حالیکه باید اینگونه نباشد.
“Bâbək’i” (Baybək’i öldürdülər) və “Bâbəki” (Baybək’ə mənsub, Baybək’ə bağlı), “Əli’ni” (Əli’ni gördüm) və “əlini” (əlini tutdum), “Təbrizi” (soyadı) və “Təbriz’i” (Təbriz’i özlərdim)
خطاهای املائی
با توجه به تاثیر زبان روسی در الفبای آزربایجان شمالی کلماتی که با حروف (Iı) آغاز می شوند بعضاً به صورت (İi) نوشته می شوند که از نظر املائی تماماً خطا و اشتباه می باشد.
işıq (ışıq), ildırım (ıldırım), ilxı (ılxı)
متاسفانه تاثیر زبان روسی در گرامر امروزی استفاده شده در آزربایجان شمالی به حدی هست که کلمه ای مانند (Texas) را به صورت(Tekzas) تلفظ می شود.
در زبان ترکی دو حرف صامت در کنار هم قرار نمی گیرند. متاسفانه در زبان امروزی ترکی آزربایجان شمالی دو و حتی 3 حرف صامت در کنار هم قرار می گیرند، که تماماً اشتباه و سهو می باشد.
Avstriya (Avusturya), konfrans (ķonferans), plаn (pılan), plov (pilov, pılav), prinsip (pirinsip), prioritet (piriyoritet), problem (pıroblem), proqram (pıroqram), qrаmmаtik (qıramatik), qrup (qurup), Rzа (Rıza), srağa (ısrağa), stəkan (istəkan), strateji (istirateji), struktur (ısturuktur), Tbilisi (Tibilisi), Nyu-York (Niyu York), Vyana (Viyana), Хristiаn (Xırıstiyan)
در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی با کلماتی مواجه می شویم که حروف (Aa) و (iİ) در کنار هم قرار گرفته اند. شکل و نحوه صحیح این کلمات باید یک حرف (y) مابین این دو حرف قرار گیرد. (بسیاری از این کلمات، کلمات بیگانه و خاریجی اند و اکثراً دارای کلمات متشابه ترکی می باشند، لزومی به استفاده از این کلمات در زبانمان ترکی نمی باشد).
aid (âyid), auksioner (aķsiyoner), biоqrаf (biyoqraf), dair (dâyir), dialekt (diyalekt), dialoq, (diyaloq), diaspor (diyaspor), fiasko (fiyasķo), funksioner (funķsiyoner), institusional (institusiyonal), İordaniya (İyordaniya), kаinаt (kâyinat), konfedensial (ķonfedensiyal), konvension (ķonvensiyon), material (materiyal), media (mediya), nail (nâyil), potensial (potensiyal), prioritet (piriyoritet), prоfеssiоnаl (pırofesiyonal), radiasiya (radiyasiya), region (regiyon), social (sosiyal), tualet (tuvalet), variant (variyant), vəsait (vəsayit), zəif (zəyif), Xətai (Xətâyi)
تکرار حروف که در کلمات اکثراً خارجی و بیگانه وارد شده به زبان ترکی وجود دارد و امروزه در زبان ترکی آزربایجان شمالی بر اساس گرامر زبان روسی به صورت اشتباه نوشته می شود که سبب به هم خوردن ترکیب زبان ترکی مان می شود. صورت صحیح این کلمات استفاده از یک حرف می باشد(اکثر این کلمات بیگانه بوده و کلمات جاگزین در زبان ترکی وجود دارد که لزومی به بهره گیری از این کلمات نیست).
akkord (aķord), assambleya (asambleya), assosiasiya (asosiyasiya), attaşe (ataşe), brüssel (Bürüsel), dollar (dolar), effektiv (efektiv), hobbi (hobi), intellektual (inteleķtual), klassik (ķılasik), kollektiv (ķolektiv), komissar (ķomisar), komissiya (ķomisiya), korrupsiya (ķorupsiya), lobbi (lobi), missiya (misiya), professor (pırofesor), prosse (pırose), qrammatik (qıramatik), rejissor (rejisor), repressiya (represiya), sessiya (sesiya), ssenari (senari), terror (teror)
استفاده نادرست از اشاره تیره (-): در زبان ترکی امروزی استفاده شده در آزربایجان شمالی اشاره تیره – در بساری از موارد کاربرد بی مورد دارد که لزومی به استفاده از این اشاره نمی باشد.
1- اشاره تیره را در آخر اسامی که تمام می شوند استفاده کردن که نادرست می باشد. در زبان ترکی آزربایجان شمالی در ترکیبات فارسی که به صدای (i) ختم می شوند به کلمه اول اضافه شده و یک علامت تیره افزوده می شود. (tərzi-hərəkət) این کلمات از نظر منقطی نادرست بوده و علاوه بر آن سبب ظهور کلمات بلند می شود. به چشم خوردن این کلمات بیشتر در کلمات سه عبارتی مثل (“pənbeyi-daği-cunun”, “tarixi-ali-osman”) به چشم خورده و ظاهر زبان ترکی را غیر ادبی و ناخوشایند می نمایاند. این اصل اشتباه می باشد و اسامی که بعد از کلمه می آید باید به صورت جدا نوشته شوند و اشاره تیره – بعد از کلمه اول و بعد از صدای (i) که بعد از کلمه اول می آید بین صدای (i) و کلمه اول باید بکار برده شوند.
مثال
bərgi-gül (bərg-i gül), həddi-buluğ (hədd-i buluğ), nəzmi-nazik (nəzm-i nâzik), nöqteyi-nəzər (nöqte-yi nəzər), pənbeyi-daği-cunun (pənbe-yi dâğ-i cunun), qeyri-adi (qeyr-i âdi), qeyri-bərabər (qeyr-i bərâbər), qeyri-fars (qeyr-i Fars), sui-istifadə (su-i istifâdə), tarixi-ali-osman (Târix-i âl-i Osman), tərcümeyi-hal (tərcümə-yi hal), tərzi-hə rəkət (tərz-i hərəkət)
2- استفاده از اشاره تیر در کلمات ترکیبی مشابه: در آزربایجان شمالی در بسیاری از موارد که لزومی به استفاده از اشاره تیره نیست از اشاره تیره استفاده می شود:
ola-ola (ola ola), düsüb-düsməyəcəyi (düşüb düşməyəcəyi), edilib-edilməməsi (edilib edilməməsi), bir-biri ilə (birbiri ilə),
3- استفاده از اشاره تیره در اسامی کوتاه شده یا مخفف: در زبان ترکی آزربایجان شمالی امروزه در مابین کلمات مخفف یا کوتاه شده تیره استفاده می شود. برای مثال کلمه دکتر در زبان انگلیسی (doķtor) را عوض اینکه به صورت صحیح (dr) نوشته شود یک اشاره تیره ما بین حروف گنجانده می شود که هیچ کاربردی ندارد و بدون استفاده و اضافه می باشد.
4- در جایی که اشاره تیره – باید کاربرد داشته باشد، استفاده نمیشود: در بعضی موارد در زبان ترکی آزربایجانی شمالی به جای اینکه اشاره تیره – به کار برده شود استفاده نمی شود.
Noqteyinəzərindən (Noqte-yi nәzәrindәn)
اسامی خاص را با حروف کوچک نوشتن: باید تمامی اسامی خاص (کشور، دریاها، اقیانوسها، رودها و ...) با حروف بزرگ آغاز شوند.
azərbaycan (Azərbaycan), ərəb (Ərəb), fars (Fars), ingilis (İngilis), islаm (İslam), rus (Rus), türk (Türk), türkiyə (Türkiyə)
اسامی تاریخی، القاب، رتبه و ... : در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی اسامی تاریخی () و القاب زمانی که قسمت دوم این اسامی و القبا نوشته می شود با حروف کوچک نوشته می شوند. در حالیکه قسمت دوم اسامی و القاب جز لاینفک جدانشدنی قسمت اول اند و باید با حروف بزرگ نوشته شوند.
Abbas mirzə (Abbas Mirzə), Nadir şah (Nâdir Şah), Abbasqulu ağa (Abbasqulu Ağa), Fətəli xan (Fətəli Xan), Heyran xanım (Heyran Xanım)
اسامی تاریخی به صورت اشتباه نوشته می شود: برای مثال اسم (Bâbək) که با حرف آ بلند تلفظ می شود در حالیکه با آ کوتاه نوشته می شود. در حالیکه نحوه صحیح اسم (Bâbək) به صورت (Bâbək) می باشد.کلمه ترکی این اسم به صورت (Baybək) می باشد. و مثالهای متعدد که اسن اسامی تاریخی، ملی ، دولتی بر اساس زبان فارس یاشتباه نگارده می شود.
مثال:
“Səlcuqi” (Səlcuqlu yerinə), “Qəznəvi” (Qəznəli yerinə), “Səboktəkin” (Sübək Tigin yerinə)
Babək (Bâbək, Baybək), Börküyarıq (Bәrk Yaruq), Еlхаni (Elxanlı), Səboktəkin (Sübək Tigin), Səlcuqi (Səlcuqlu), Qəznəvi (Qəznəli), Yusif (Yusuf), Yunis (Yunus)
اشتباه نوشتن اسامی جغرافیایی: در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمال بسیاری از نامها به تبعیت از زبان روسی به شکل ناصحیح نگاشته می شوند و هم خوانی با زبان ترکی ندارند. حتی اسامی ترکی هم اشتباه نوشته می شوند.
Bolqarıstan (Bulqarıstan), Musеl (Musul), Qəzza (Qəzzə), Urmiyа (Urmu), Yerevan (İrəvan)
در اسامی کوتاه شده فاصله ندادن: در اسامی کوتاه شده که بعد از نقطه می آید امروزه در زبان ترکی آزربایجان شمالی فاصله داده نمی شود. این اشتباه می باشد و در اسامی کوتاه شده بعد از کلمه اول که نقطه قرار می گیرد باید یک فاصله ایجاد شود.
A.Əmrahoğlu (A. Əmrahoğlu), Ə.Sеyidоv (Ə. Sеyidоv), H.Əhmədоv (H. Əhmədоv), N.Mоllаyеv (N. Mоllаyеv)
حرف (Qq) را به شکل (Ğğ) نوشتن و تلفظ کردن: در زبان ادبی امروزه که در آزربایجان شمالی به کار برده می شود به سبب تاثیر فونئتیک فارسی به اشتباه حرف " Q " به صورت " Ğ " تلفظ شده و نوشته می شود.
Kаşğаri (Ķaşqarlı), sayğı (sayqı), sorğu (sorqu), uyğun (uyqun), Uyğur (Uyqur), vurğu (vurqu)
حروف " Kk " به صورت " Hh " و یا " Yy "، حروف " Qq " را به صورت " Xx " و یا " Ğğ " تلفظ کردن: در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی در زبان تلفظ حرف " K " به " H " و یا به " Y " تبدیل می شود. این اشتباه سبب می شود که زبان ادبی ترکی به سمت لهجه های محلی سوق داده شوند و سبب غیر ادبی شدن زبان ادبی می شود.
برای مثال
“etmək” yerinə “etməy”, “demək” yerinə “deməy”, “yüksək” yerinə “yüksəh”, “böyük” yerinə “böyüh”, “bilmərik” yerinə “bilmərih”, “gəldikdən” yerinə “gəldihdən”, “istirik” yerinə “istirih”, “eyləməliyik” yerinə “eyləməliyih”, “maraq” yerinə “marax, marağ”.
در لهجه های محلی کلمه " bunnan " و در زبان ادبی ترکی به صورت " bundan " نوشته می شود. به مانند " isti " که در لهجه محلی " issi " و یا " ısı" تلفظ می شود.
جدا نوشتن افعال مرکب: در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی افعال مرکب به صورت جدا نوشته می شوند. این تماماً خظا می باشد به خاطر اینکه کلمه " bilmək " اگر به صورت فاصله دار نوشته شود به معنای" bilgili olmaq " می باشد در حالیکه در فعل " bilmək " حرف اضافه " ək " از حدود خود فراتر رفته و در معنای یادگیری می باشد. افعال ترکیبی این گونه به مانند زبان ترکی ترکیه به صورت چسبیده باید نوشته شوند.
ola biler (olabilər), verə bilmir (verəbilmir)
در کلمات اروپایی که به زبان ترکی وارده شده است استفاده نابجا از حزب " a " : در بسیاری از موارد در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی در آخر کلمات بیگانه که اکثراً کلمات اروپایی می باشند حرف" a " افزوده میشود که برای ترکان آزربایجان جنوبی شیوه ای غیرآشناست.
akademiya (aķademi), forma (form), formula (formul), norma (norm), partiya (parti),
مشکلات زبانشناسی
زبان امروزی ترکی آزربایجان شمالی تحت تاثیر زبانهای مثل عربی - روسی – فارسی بوده است. این تاثیر در بسیاری از موارد برعکس صفات و قوانین زبان ترکی می باشد و سبب به هم خوردن نظام زبان ترکی می شود. این تاثیرات در استفاده از کلمات " ki " و " bə-be " ، استفاده نکردن از کلمه ترکی " mi " ، از لحاظ صدایی ناهماهنگ و نا متوازن بودن و ...می شود.(این تاثیرات عمده در لهجه ها و زبانهای رایج در آزبایجان جنوبی قابل مشاهده بوده و سبب فارسیزه شدن ملت ترک بوده و خواهد شد.).
استفاده از ادات " ki " فارسی: ادات " ki " فارسی به سبب تاثیر زبان فارسی در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی کاربرد پیدا کرده است. این اشتباه نابخشودنی سبب بهم خوردن ترکیب زبان مادریمان ترکی شده و از نظر زبان ادبی وجه ای خوش به زبان ترکی نمی بخشد. به جز موارد نادر استفاده از " ke " فارسی در زبان ترکی لزومی نداشته و ندارد.
برای مثال:
به جای عبارت اشتباه (Gəldim ki sizi görəm) باید صورت ترکی این عبارت که (Sizi görməyə gəldim) بکار برده شود.
به جای عبارت اشتباه (Nâzir təkzib etdi ki hâdisədən xəbəri yoxdu) باید صورت ترکی صحیح این عبارت که (Baxan olaydan xəbəri olmadığını yalanladı) می باشد بکار برده شود.
در دیگر سو استفاده نادرست و نابجا از " ke " فارسی سبب بلند شدن مطلب و غیر ادبی شدن جمله می شود. مانند:
به جا ی عبارت (Qеyd еtmək lаzımdır ki) می توان اینگونه (Qeyd edək ki) ادبی و ترکی نوشت.
به جای عبارت (Bunu dа xatırladaq ki) می توان اینگونه (Demək olar ki) ادبی و ترکی صحیح نوشت.
استفاده از ادات " be " یا " bə " فارسی : استفاده از ادات های مذکور سبب از به هم خوردن ترکیب زبان ترکی می شود و باید از کاربرد آنها پرهیز کرد. اکثر کلمات دارای موارد مشابه در زبان مادریمان ترکی می باشند و لزومی به استفاده از کلمات بیگانه نمی باشد.
cürbəcür (türlü, çeşitli), günbəgün (gündən günə), ilbəil (ildən ilə), növbənöv (türlü, çeşitli), tekbetek (təkətək)
استفاده از ادات " ta " فارسی: در بعضی موارد در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی ادات مذکور فارسی به کار می رود. برای مثال:
جمله (tа ХХ əsrin əvvəlinə qədər) به زبان ترکی اینچنین (XX inci yüzilin başlanqıcına dək) نباید نوشته شود.
استفاده نابجا از کلمات ترکی: در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی بعضاً کلمات ترکی در معنایی دیگری به کار برده می شود. برای مثال
استفاده نادرست از کلمه (sayı) ترکی که از فعل امر سایماق ترکی می باشد به جای کلمات " say " و " bildiri " و استفاده نادرست کلمه فارسی" azuqə " به جای کلمات ترکی " bildiriş " و " azıq " و ...
ترکیب صدایی زبان ترکی را به هم زدن: ترکیب صدایی یکی از اساسی ترین ستونهای زبان ترکی می باشد. با توجه به این اصل زبان ترکی کلمات بیگانه و خارجی که وارد زبانمان ترکی می شوند به قولی ترکی می شوند. اما در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی کلماتی بیگانه ای که از زبانهای عربی ، فارسی و .. وارد زبان ترکی شده اند به همان شکل ادا شده و سبب به هم خوردن ترکیب صدایی زبان ترکی شده و هماهنگی اصوات ترکی را به هم می زنند. نادیده گرفتن قانون اصوات ترکی سبب ورود کلمات بیشمار بیگانه به زبان ترکی می شوند.
büllur (bulur), büruz (buruz), çünki (çünkü), divar (duvar), dosye (dosya), hаzırki (hazırkı), hökumət (hökümət), hücum (hucum), hüquq (huquq), güruh (quruh), lаzımi (lâzimi), lüzum (luzum), mövcud (movcud), mövhumаt (movhumat), mövzu (movzu), müasir (muasir), müayinə (muayinə), nöqsan (noqsan), nücum (nucum), nüfuz (nufuz), nümayəndə (numahəndə), nümunə (nümünə), qürur (qurur), qüsur (qusur), rüsum (rusum), sübut (subut), sükut (sukut), şüur (şuur), ümum (umum), ünvan (unvan), üsul (usul), üsyan (usyan), xüsusi (xususi), хüsusiyyət (xususiyyət)
استفاده نکردن از ادات " Mi " ترکی: در زبان ادبی امروزی ترکی آزربایجان شمالی ادات سوال که ادات ذکر شده در زبان ترکی می باشد به کار برده نمی شود. و بعضاً هم در صورت کاربرد در جای اشتباه بکار می رود.
1- نمونه های از استفاده نکردن ادات " Mi " ترکی: ادات مذکور بعد از علت سوال باید ذکر شود برای مثال:
عبارت "Sən də?" که شکل صحیح ترکی آن به صورت "Sən də mi?" می باشد.
2- نمونه هایی از کابرد نادرست ادات " Mi " ترکی : مثال: عبارت " Bilərikmi?" که شکل صحیح ترکی آن به صورت" bilərmiyik " می باشد زیرا ادات ترکی مذکور در افعال باید بعد از اولین مصدر بیاید. در مثال فوق باید بعد از " bilər " باید بیاید.
استفاده نادرست حرف اضافه "-sa " : در بعضی موارد حرف اضافه مذکور در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی به صورت ناصحیح استفاده می شود. برای مثال:
"gedirəmsə" (doğrusu “gedirsəm”dir); “içmirsənsə "(doğrusu “içmirsən”dir.
در جمله فوق کلمه " İçmirsən " فعل شرطی می باشد و برای بار دوم نمی تواند حرف اضافه شرطی " sa " را بپذیرد. این رفتار زبانی در زبان ترکان آزربایجان جنوبی هم موجود می باشد.
مثال:
“anlayırıqsa” (doğrusu “anlayırsaq”dır), “səhv etmirəmsə” (doğrusu “səhv etmirsəm, yanılmırsam”).
استفاده از کلمات در معانی مفرد: در زبان ادبی ترک امروزی آزربایجان شمالی کلمات بیگانه عربی و .. به صورت اشتباه به شکل مفرد بکار برده می شوند و به همین سبب برای بار دوم به کلمه افزوده می شود.
برای مثال:
bəyanatlar (bəyanat), əcdadlar (əcdad), hüquqları (haqları), ləvazimatlar (ləvazim), luğatlar (lüğətlər), mənafеlər (mənfəətlər), mәlumatlar (mə’lumat), tədqiqatlar (tədqiqlər), tələbаtlar (tələblər), təqdimatlar (təqdimat), tәsiratlar (tә’sirat) , təşkilatlar (təşkilat)
کلمه سازی جدید بدون در نظر گرفتن قواعد زبان ترکی: در زبان ادبی ترکی امروزی آزربایجان شمالی بعضاً کلمه سازی های شده که به هیچ وجه با قواعد زبان ترکی، صرف و نحو زبا نترکی، گرامر، نوع مفاهیم، و .. تطابق ندارد. برای مثال:
به جای عبارت " qılavuz " ترکیب ترکی - فارسی " bələdçi " بکار می رود.
به جای عبارت " çarpı " کلمه بی مفهوم " vurulsun " بکار برده می شود. مثال: به جای عبارت" üç çarpı iki " عبارت اشتباه " üç vurulsun iki " بکار می رود.
به جای کلمه " sözlük " به اشتباه کلمه " lüğət " بکار می رود. مفهوم " lüğət " معنای کلمه را می باشد.
به جای کلمه " əksi " به اشتباه عبارت " çıx " بکار می رود. برای مثال به جای عبارت " beş əksi iki " به اشتباه عبارت " beş çıx iki " بکار می رود.
به جای عبارت " artı " به اشتباه کلمه " üstəgəl " بکار می رود. برای مثال: به جای عبارت " dörd artı beş " به اشتباه عبارت " dörd üstəgəl beş " بکار می رود.
به جای کلمه " yüzdə " به اشتباه کلمه " faiz " بکار می رود.
به جای کلمه " yırçı " به اشتباه کلمه " yırar " بکار می رود.
به جای کلمه " müqənni " به اشتباه کلمه " xanəndə " بکار می رود.
به جای کلمه " uydu " به اشتباه کلمه " peyk " بکار می رود.
به جای کلمه " aday " به اشتباه کلمه " namzəd " بکار می رود.
به جای کلمه " başkənd " به اشتباه کلمه " paytaxt " بکار می رود.
به جای کلمه " göstəri " به اشتباه کلمه " nümayiş " بکار می رود.
به جای کلمه " öyrənci " به اشتباه کلمه " tələbə " بکار می رود. که محل جمع شدن ملاها می باشد به اشتباه بکار می رود.
به جای کلمه " oxul " به اشتباه کلمه " məktəb " بکار می رود. که محل اجماع مولاها می باشد به اشتباه بکار می رود.
ساخت ترکیبات طولانی: در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی به جای بهره گیری از کلمات کوتاه و ادبی از کلمات و اصطلاحات طولانی بکار برده می وشد که زیبایی زبان ترکی و ادبی بودن آن را به هم می زند.
به جا استفاده از حرف اضافه " ək " کلمه ای طولنی مثل " şəkilçi " بکار می رود.
مثالهای متعدد:
“duraq” yerinə “dayanacaq”, “darqınc” yerinə “huzursuzluq”, “adıl” (zəmir) yerinə “əvəzlik”, “qızılay” yerinə “qırmızı aypara”, “tarım” yerinə “kənd təsərrüfatı”, “ayrım” yerinə “ayrı seçkilik”, “özgün” yerinә daha uzun olan “özünә mәxsus”...
اشتباهات نئولوژیسم: در زبان ادبی ترکی امروزی آزربایجان شمالی بعضاً کلمات اشتباهی ساخته شده است.
در مورد مفهوم " Uluslararası " به اشتباه کلمه " Beynəlxalq " ساخته شده است که کلمه صحیح باید کلمه " Beynəlxalqlar " باشد.
در مورد مفهوم " olanaqsız " به اشتباه کلمه " Mümkünsüz " ساخته شده است. این کلمه نادرست می باشد و به جای آن کلمات " olanaqsız " و " İmkansız " باید بکار برده شوند.
در مورد کلمه " sinirlәnmәk " به اشتبه کلمه " Əsəbləşmәk " ساخته شده است. این کلمه نادرست می باشد کلمه یا به صورت " әsəbiləşmәk " و یا باید کلمه ترکی معادل " sinirlәnmәk " بکار برده شود.
beynəlxalq (uluslararası, beynəlxalq), әsəbləşmәk (sinirlәnmәk, әsəbiləşmәk), mümkünsüz (olanaqsız, imkansız)
استفاده از کلمات نابجا برای گروهها و تشکیلات: زمانی که در زبان ادبی ترکی امروزی آزربایجان شمالی برای شخصیتهای معرف و نامدار گروهی شروع بکار می کند، اسم شخصیت تاریخی را به نام گروه اضافه می کنند که سبب تخریب چهره زبان ترکی و غیر ابدی جلوه کردن زبان ترکی و کلمات طولانی می شود. برای مثال تشکیلات " Nəsimi Dilçilik İnstitutu " به اشتباه با عبارت " Nəsimi Adına Dilçilik İnstitutu " بکار برده می شود. که در عبارت فوق کلمه نسیمی را هر شخصی می تواند تشخیص بدهد که صاحب این گروه شخصی به نام نسیمی نمیباشد بلکه شخصیتی تاریخی مد نظر می باشد. برای مثال در ترکیه: Atatürk Dil və Tarix Qurumu
مثالهای متعدد:
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu (Nəsimi Dilçilik İnstitutu), M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası (M. Maqomayev Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası), Heydər Əliyev adına Bakı Beynəlxalq Aeroportu (Heydər Əliyev Bakı Uluslararası Havaalanı), M.Mirqasımov adına Respublika Klinik Xəstəxanası (M. Mirqasımov Respublika Kilinik Sayrıevi)
مشکلات خزینه کلمات
در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی ساخت کلمات با قواعد زبان ترکی متوقف شده و از دیگر سو بسیاری از کلمات ترکی زبانمان مهر تاریخ گذشته خورد و در حال حذف شدن می باشند. در چنین حالی هجوم و ورود بسیاری از کلمات بیگانه از دیگر زبانها به زبانمان ترکی قابل اجتناب خواهد بود. به همین سبب م یباشد که زبان ترکی امروزی استفاده شده در آزربایجان شمالی تحت تاثیات زبانهای روسی، عربی، فارسی و ... بوده است و از دایره زبانی زبانهای ادبی، ژورنالیسمی، علمی، هنری و ... دور گشته است.
استفاده از ادات دیگر زبانها: زبان ترکی امروزی آزربایجا نشمالی به سبب تاثیر پذیرفتن از دیگر زبانها به شکل افراطی با بکاربردن ادات دیگر زبانها قواعد و هماهنگی و ساختار زبان ترکی را به هم می زند. بسیاری از ادات زبان امروزی ترکی آزربایجا نشمالی از زبانهای بیگانه به عاریه گرفته شده است. در حالیکه اکثر این ادات دارای چندین مشابه ترکی می باشند و در ثانی با کلمه سازی جدید نیز می توان این مشکل را رفع کرد.
برای مقال:
bahəm (birgə, birlikdə), bundan əlavə (artı, ək olaraq), çünki (uçra), halbuki (oysa), həmçinin (bir də, habelə), hərgah (qalı), istiqamətdə (doğrultuda), munasibətilə (dolayısıyla), nəinki (deyil), xeyli (çox), yaxud (azı)
کاربرد لغات بیگانه روسی به جای کلمات ترکی: در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی با وجود کلمات ترکی برای جلوگیری از ورود کلمات اروپایی و بیگانه متاسفانه از کلمات روسی - اروپایی بهره گرفته میشود که سبب از بین رفتن زبان ترکی خواهد شد. برای مثال:
aksiya (eyləm), aktual (güncəl), alpinist (dağçı), aparat (ayqıt), aptek (əmçi), astronomiya (göybilimi), avanqard (öncü), destruktiv (yıxıcı), diametr (çap), diaqnoz (tanı), direktor (yönətmən), diskont (indirim), diviziya (tümən), efekt (etgi), ekstremizm (aşırılıq), ekvivalent (eşdəyər), elastik (əsnək), etnologiya (budunbilim), fauna (doğay, direy), fonetika (səsbilim), form (biçim), harmoniya (uyum), histologiya (toxubilim), improvizasiya (doğaç), informasiya (bilgi), instinkt (içgüdü), investisiya (yatırım), jurnal (dərgi), komissiya (qurum), konservativ (tutucu), konstitusiya (anayasa), krılo (çamırlıq), krossvord (bulmaca), kurort (qaplıca), marşrut (dolmuş), material (gərəç), memuar (anıt), modern (yenicil), monopoliya (təkəl), narkotik (uyuşdurucu), nevrologiya (sinirbilim), okeanoqrafiya (dənizbilim), orbit (yörüngə), original (özgün), pansion (yatılı), paralel (qoşut), paştet (əzmə), piroq (börək), planet (gəzəgən), plomb (dolqu), plüralizm (çoxulçuluq), pоеmа (qoşaq), pоеziyа (qoşuq), prinsip (ilkə), problem (sorun), profilaktik (önləyici), prokuror (savcı), qalstuk (boyunbağı), qrammatika (dilbilgisi), radiasiya (ışınım), radius (yarıçap), reaksiya (təpki), respublika (budunc), resenziya (ələşdiri), seysmologiya (tərpəm bilimi), sinonim (eşanlamlı), sistem (düzgə), situasiya (durum), stajer (yetişmən), struktur (yapı), terapiya (toxtatı), treninq (eyitim), velosiped (yelatı), vizual (görsәl), xroniki (sürəgən),
استفاده نابجا از کلمات عربی- فارسی: در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی با وجود کلمات ترکی در ادبیات قدیم زبانها و لهجه های ترکی و در عین حال استفاده همین کلمات اصیل ترکی در بین ملت ترک متاسفانه به جای کلمات اصیل ترکی کلمات بیگانه از سایر زبانها بکار برده می شود و به صورت یک آداب زبانی درامده است.
abidə (anıt), alim (bilgin), aşkar (aydın), avadanlıq (bayındırlıq), ахırıncı (sonuncu), ахırlаrındа (sonlarında), bərаbər (birgə, birlikdə), bəyanat (deməc), cavab (yanıt), dаvаmiyyət (sürəklilik), daxili (iç), digər (başqa, ötəki), düşmən (yağı), еlm (bilim), əhаtəli (qapsamlı), əhəmiyyət (önəm), əhəmiyyətli (önəmli), əleyh (qarşı), əmin (arxayın), ənənə (gələnək), ətraf (çevrə), əyani (açıqca), faiz (yüzdə), fikr (düşüncə), günah (suç), güzəran (geçim), hаdisə (olay), həyat (yaşam), hiss (duyu), hissə (pay, bölük), hörmət (sayqı), inkаrеdilməz (danılmaz), inkişaf (gəlişim), istehsal (ürәtim), istintaq (soruşdurma), istiqraz (borclanma), kаmаn (yay), kəmər (qayış), kənar (qıraq), kifаyət (yetər, yetərli), matəm (yas), məhəbbət (sevi), məhz (yalnız, iştə), məhlul (çözәlti), məktəb (oxul), məna (anlam), mənbə (qaynaq), məqsəd (amac, erək), mərasim (törən), mərtəbə (qat), məsələ (sorun), məşhur (ünlü, adlım), mərtəbə (qat), mətbuat (basın), mətləb (qonu), məxfi (gizli), mis (paxır), möhtəşəm (görkəmli), mövqe (qonum), müasir (çağdaş), müdrik (bilgə), müəllim (öyrətmən), münaqişə (çəkişmə), mübadilə (deyiş-toqquş), müdərris (oxutman), müddət (sürə), müəssisə (qurum), müharibə (savaş), mühаsirə (quşatma), mühit (çevrə), müqabilində (qarşılığında), müraciət (başvuru), müşahidəçi (gözləmçi), mütəfəkkir (düşünür), mütərəqqi (ilərici), mütəхəssis (uzman), mütləq (salt), müvаfiq (uyqun), müvəffəqiyyət (başarı), müvəqqəti (geçici), nailiyyət (qazanım), namizəd (aday), nazirlik (baxanlıq), nəhəng (qocaman), nəsihət (öyüd), nəticə (sonuc), nizə (süngü), nümayiş (göstəri), pаdşаh (xaqan), pаytахt (başkənd), prоsеs (sürəc), pul (aqça), qanunsuz (yasadışı), qədər (dək, dənli), qələbə (utqu), qiymətli (dəyərli), qüvvə (güc), sabiq (geçmiş), sahə (alan), saziş (anlaşma), səhhət (sağlıq), sәhim (pay), səhiyyə (sağlıq), səhv (yanılqı), sənəd (bəlgə), səy (çaba), səyyah (gəzgin), sitаyiş (övgü), sual (soru), sülh (barış), şərik (ortaq), şərq (doğu), şərt (qoşul), təbiət (doğa), tədqiqаt (incələmə), təfərrüаt (ayrıntı), təhlükəsizlik (güvənlik), təkаmül (evrim), tələbə (öyrənci), tərcümə (çeviri), təsir (etki), təşəbbüs (girişim), təхminən (yaxlaşıq), təyyarə (uçaq), töhfə (sovqat), üzv (üyə), vəziyyət (durum), хаrici (dış), xatirə (anı), xərçəng (yengeç), xәstә (sayrı), хətа (yanlış), xizək (qayaq), xoşbəxt (mutlu), хudbin (məncil), yаddаş (bəllək), zəfər (utqu), zəlzələ (tərpəm), zəruri (gərəkli)
کاربرد مصدرهای بیگانه در حالیکه مصادر ترکی وجود دارد: زبان ترکی به خاطر مصدرهایش در عالم زبانشناسی معروف می باشد. ولی متاسفانه در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی مصدرهای ترکی را بکار نبرده و به عوض آن مصادر دیگر زبانهای بیگانه کاربرد پیدا کرده اند.
- کاربرد نابجا افعال مرکب: در حالیکه در زبان ترکی افعال ساده بی شماری وجود دارد متاسفانه در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی از افعال قروقاطی دیگر زبانهای بیگانه به کار می رود. برای مثال:
bərpa etmək (dikәltmәk), bəxş etmək (bağışlamaq), dахil оlmaq (girmək), əhatə etmək (qapsamaq), əks оlunmaq (yansımaq), əksini tаpmaq (yanqılanmaq), fəаliyyət göstərmək (çalışmaq), fəxr etmək (qıvanmaq), hеsаb еtmək (saymaq), həll etmək (çözmək), həsr etmək (adamaq), həyata keçirmək (gerçəkləşdirmək), ilhamlanmaq (əsinlənmək), imtina etmək (boyun qaçırmaq), istehsal etmək (ürətmək), iştirak etmək (qatılmaq), ithaf etmək (armağan etmək), izah etmək (açıqlamaq), mühаcirət еtmək (köçmək), müəyyən etmək (bəlirləmək), nəşr еtmək (yayınlamaq), sübut etmək (qanıtlamaq), təsis еtmək (qurmaq), tədqiq еtmək (incələmək), təngnəfəs olmaq (bunalmaq), təqdim etmək (sunmaq), təşkil etmək (oluşdurmaq), tətbiq etmək (uyqulamaq), vаqе оlmaq (bulunmaq), xəbərdarlıq etmək (uyarmaq), zənn etmək (sanmaq), ……
اضافه کردن حرف اشافه ترکی به افعال زبانهای بیگانه: در بعضی موارد بجای استفاده از افعال ترکی با اضافه کردن حروف اضافه ترکی به آخر کلمات بیگانه بدون علت و دلیل مصادر جدید ساخته شده است.
aşkarlanmaq (aydınlanmaq), bəhrələnmək (yararlanmaq), əlaqələndirmək (ilgiləndirmək), əzizləmək (ağırlamaq), fikirləşmək (düşünmәk), fоrmаlаşmaq (biçimlənmək), kifayətlənmək (yetinmək), mənzillənmək (qonuşlanmaq), məskunlаşmaq (yerləşmək), müqəddəsləşmək (qutsallaşmaq), nəticələnmək (sonuclanmaq), qidаlаnmaq (bəslənmək), qiymətləndirmək (dəyərləndirmək), rastlaşmaq (qarşılaşmaq), rеаllаşmаq (gerçəkləşmək), sadalamaq (səsləndirmək), təqsirlənmək (suçlanmaq), xahiş etmək (ötünmək), xatırlamaq (anmaq), ……
کلمات بیگانه دیگر زبانها مثل فارسی: در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی تعدادی کلمات بیگانه از دیگر زبانها مثل زبان فارسی وجود دارد. در حالیکه کلمات مشابه ترکی در زبان ترکی به تعدد وجود دارد. برای مثال:
Çirkin (görksüz), dəstəkləmək (umuqlamaq), zəngin (varsıl)
کاربرد حروف اضافه ترکی همراه با کلمات عربی- فارسی: در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی به جای استفاده از کلمات ترکی اصیل که در زبانمان به وفور یافت می شود از ترکیب حروف اضافه ترکی با ترکیبات قروقاطی از دیگر زبانها عربی- فارسی کلمات جدید ساخته می شود.
1- با استفاده از حرف اضافه "-lik " :
həmrəylik (dayanışma), müxtəliflik (çeşitlilik), mövcudluq (varlıq), rəhbərlik (başxanlıq), səfirlik (elçilik),
2- با استفاده از حرف اضافه "-çi " : برای مثال
bələdçi (qılavuz), mühafizəçi (qoruma), müşahidəçi (gözləmçi), numayişçi (göstәrici), təqaüdçü (əməkli), tərcüməçi (çevirmən)
3- با استفاده از حرف اضافه "-li" : برای مثال
mübahisəli (tartışmalı), təsirli (etgili)
استفاده از کلمات و حروف اضافه بیگانه دیگر زبانها مثل زبان فارسی: در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی به جای استفاده از کلمات ترکی استفاده از کلمات و حروف اضاقه زبانهای بیگانه مثل فارسی به یک اصل تبدیل شده است. این عمل سبب هجوم کلمات زبانهای بیگانه مثل فارسی به زبانمان ترکی خواهد شد.
مثالها:
حروف اضافه " Na-" و " Bi-" برای مثال: این حروف اضافه پیشوند فارسی بوده و در مقابل این حروف اضافه بیگانه، حرف اضافه پسوند ترکی عبارت است از"-siz " . در بعضی موارد در کلمه سازی جدید اضافه کردن این پسوند به کلمات اجباری ندارد. چون بسیاری از این کلمات بیگانه دارای کلمات مشابه متعدی در زبان ترکی می باشند. مثال:
biabır (abırsız), bitərəf (çəkinsər), nadinc (darqınc), nahaq (haqsız), naməlum (bəlirsiz), narahat (rahatsız), natəmiz (kifir, pis, kirli)
حرف اضافه" Həm-"
həmfikir (dayanışıq), həmkar (əməkdaş), həmkəndli (kənddəş), həmrəylik (dayanışma),
دیگر مثالهای فارسی: در زبان ترکی امروزی آزربایجان شمالی حروف پیشوند فارسی مثل" bəd-"، " kəm-"، " sər-" و ..بکار برده می شود.
bədxassəli, kəmşirin, sərlövhə, sərnişin, xoşagəlməz (dadsız), xoşbəxt (mutlu, qutlu)
پسوندها فارسی:
پسوند (حرف اضافه) "-i " : این کلمات استفاده شد در زبان ترک امروزی آزربایجان شمالی از کلمات فارسی گرفته شده اند. تمام این کلمات دارای کلمات مشابه در زبان ترکی میباشند و لزومی به استفاده از لغات بیگانه در زبان ترکی نیست.
bənövşəyi (ipgil), çəhrayı (al), dünyəvi (bundalı), gəncəvi (Gəncəli), ilxani (İlxanlı), qəhvəyi (qonur), qəznəvi (Qəznəli), səciyyəvi (özyapı), səlcuqi (Səlcuqlu), şaquli (dikey), üfüqi (yatay)
پسوند "-xana" (xânə) : بیشتر کلمات استفاده شده در مقابل این پسوند با "-evi " شروع می شوند.
heyvanxana (ılxıevi), ibadətxana (tapınaq), kitаbхаnа (pitikevi), mehmanxana (qonuqevi), mərizхаnа (sayrıevi), meyxana (çaxırevi), quşxana (quşevi, quşluq), rəsədxana (gözləmevi), yeməkxana (yeməkevi, yegievi)
پسوند"-şünas " (şenas) : بیشتر کلمات استفاده شده در مقابل این پسوند بیگانه به پسوند های ترکی "-çi " یا "-bilimci " ختم می شوند.
dilşünas (dilçi, dilbilimçi), nəbаtаtşünаs (bitkibilimçi), sənətşünаs (uzluqçu, uzluqbilimçi), şərqşünаs (doğubilimçi), təbiətşünаs (doğabilimçi), .....
پسوند "" : پسوندهایی که با پسوند کار فارسی ساخته شده است در بسیاری از موارد ریشه در زبان فارسی دارد و بعضاً هم کلمات ساخته شده مخصوصاً آزربایجان شمالی می باشد.
cinayətkar (câni), fədakarlıq (özveri), günahkar (suçlu), həvəskar (özəngən), inadkar (danqaz), peşəkar (uzman), sənətkar (uzlu), təcavüzkar (saldırqan), təşbbüskar (girişimci), təvazökar (alçaqkönüllü), xəyanətkar (satqın), xilaskar (qurtarıcı), …..
پسوند "-dar " : پسوند متقابل این پسوند بیگانه فارسی در زبان ترکی پسوند "-li " می باشد.
cazibədar (çәkici), әlamətdar (bәlirgin bәlli), əlаqədаr (ilgili), әməkdar (әmәkçi), məhsuldar (verimli), minnətdar (könülborclu), səhimdar (), xəbərdarlıq (uyarı), ….
پسوند "-vari" (vâri) : پسوند متقابل این پسوند بیگانه فارسی در زبان ترکی پسوندهای "-imsi " و "-si " و "-imtil " می باشند.
Buynuzvari (boynuzumsu), qalxanvari (qalxansı), silsiləvari (ardışıq), yüngülvari (yüngül), üzükvari (üzükümsü),….
پسوند "-keş " :
tərəfkeş (yanlı), zəhmətkеş (əməkçi), qayğıkeş (qayqılı), təəssübkeş (), …..
دیگر پسوندهای فارسی: در کلمات جدید ساخته شده در زبان ترکی آزربایجان شمالی متاسفانه بسیاری از پسوندهای بیگانه فارسی مثل “-xor”, “-deh,” “-gah”, “-pəz”, “-namə”, “-pərvər”, “-pərəst”, “-gər”, “-güzar”, “-bəxş” , “-amiz”, “-avər” به عنوان کلمه مورد بهره برداری قرار گرقته در حالیکه تمام این پسوندهای دارای ترکیبات متعدد ترکی می باشند.
aşpaz (aşçı), atəşpərəstlik (odatapan), cаdugərlik (büyücü), cavabdeh (sorumlu), cəngavər (alp), düzəngah (ova), әsraramiz (gizәmli), işgüzar, kargər (işçi), müftəxor (bələşçi), müraciətnamə (diləkçə), nəyşəxor (bağımlı), qənaətbəxş (inandırıcı), qonaqpərvər (qonaqsevər), tərəqqipərvər (ilərici), xaçpərəst (xaçlı)
به جای پسوند ترکی "-cıq " استفاده از پسوند بیگانه فارسی "-ça " : کلمه سازی در آزربایجان شمالی از پسوند فارسی ذکر شده به وفور استفاده شده است. (البته این پسوند در نظر بسیاری از اشخاص پسوند ترکی در نظر گرفته می شود،ولی بسیاری از صاحب نظران این پسوند را از ریشه فارسی می دانند). در حالیکه بر فرض بیگانه بودن این پسند پسوند متقابل ترکی "-cıq " باید بکار برده شود.
kitаbçа (kitabcıq)
ترکیبات هیبریدی فارسی-عربی-ترکی: در بعضی از موارد در کلمه سازی زبان ترکی آزربایجان شمالی از کلمات فارسی-عربی-ترکی بهره برده شده است. برای مثال:
کلمه " həmrəylik " که از ترکیب " həm" فارسی+" rəy" عربی + پسوند " -lik" ترکی ساخته شده است. کلمه متقابل ترکی این واژه کلمه " dayanışma " می باشد.
کلمه " hərtərəfli " که از ترکیب " hər " فارسی+" tərəf " عربی+" li " ترکی ساخته شده است. کلمه متقابل این واژه در زبان ترکی کلمه " çoxyönlü " می باشد.
کلمه" vətənpərvərlik " که از ترکیب " vətən " عربی+" pərvər "فارسی+"-lik " ترکی ساخته شده است. کلمه متقابل این لغت بیگانه کلمه " yurdsevər " می باشد.
کلمه " digər tərəfdən " که از ترکیب " digər " فارسی+" tərəf " عربی+"-dən " ترکی ساخته شده است. کلمه متقابل این ترکیب بیگانه در زبان ترکی کلمه " ötə yandan " می باشد.
Digərtərəfdən (ötə yandan), həmrəylik (dayanışma), hərtərəfli (çoxyönlü), radioqəbuledici (alıcı), vətənpərvərlik (yurdsevərlik), özünəməxsus (özgün)
استفاده کلمات فارسی-روسی برای لغتنامه ها: در لغت نامه های امروزی آزربایجان شمالی اساس لغت نامه های بر مبنای کلمات روسی-فارسی بنا نهاده شده است. برای مثال:
ılxı (heyvan) adlarından (“aslan” yerinə “şer”, “qaflan” yerinə “pələng”, “bars” yerinə “bəbir”, “doğan” yerinə “şahin”), boyalardan (“qonur” yerinə “qəhvəyi”, “ipgil” yerinə “bənövşəyi”, “al” yerinə “çəhrayı”), günlük yaşamda ən çox işlədilən kəlimələrə dək (“evet” yerinə Farsca “bəli”, “Tanrı qorusun” yerinə “xudahafiz”),
که بیشتر کلمات فارسی-عربی و مقداری کلمات روسی می باشند.
نامهای ماهها، روزهای هفته، اسامی برج ها: در منطقه و میان ملت مان اسامی تقویمی ترکی مختلف وجود دارد. متاسفانه در آزربایجان شمالی اهمیتی به نامهای تقویمی داده نشده است. این نامهای بیشتر مربوط به اسامی تاریخی روسی-مسیحی می باشد. در آزربایجان شمالی استفاده از تقویم روسی - مسیحی یک نوع مدرنیسم، برتریت، گلوبالیزاسیون و ... شمرده می شود. نامهای روزهای هفتگی استفاده شده در آزربایجان شمالی اسامی روسی بوده و چندین کلمه فارسی- عربی نیز کاربرد دارد. این تقویم از هر نوع هویت ، تاریخ، فرهنگ وملی، ... ملت ترک ، آزربایجان تهی می باشد. بی شک تقویم استفاده شده در آزربایجان شمالی نمی تواند الگویی برای ملت ترک ساکن ایران باشد و همانند تقویم زرتشتی – فارسی با هر گونه هویت، تاریخ، فرهنگ، ملی و ... ملت ترک بیگانه می باشد.
در زیر اسامی ترکی روزهای هفته، برج ها، اسامی دوازده گانه حیوانی، تقویم ترکی پیشنهادی برای ملت ترک ساکن ایران که بر مبنای هویت، تاریخ، فرهنگ، ملی و ... ملت ترک بنها نهاده شده است تشریح شده است. و همین طور اسامی استفاده شده در آزربایجان شمالی
روزهای هفته:
Başgün) bazaar ertəsi), Tozgün) çərşənbə axşamı), Odgün) çərşənbə), Ortagün) cümə axşamı), Yeygün) cümə), Elgün) şənbə), Aragün ) bazar)
اسامی ماهها:
Ocaq) yanvar(, Boz) fevral), Yelin) mart), Qıraçan) aprel), Köç) may), Çiçək) iyun), Oraq) iyul), Biçin) avqust), Sıxman) sentiyabr), Əkim) oktiyabr), Ulusoyuq) noyabr), Aralıq) dekabr)
اسامی فصل ها:
Yay (Bahar, İlkbahar), Yaz, Güz (Payız, Sonbahar), Qış
اسامی برجها (اسامی داخل پرانتز کلمات متقابل عربی، فارسی و لاتین می باشند) :
Qoç (ariesحمل، بره، ), Boğa (taurusثور، گاو، ), İkizlər (geminiجوزا، دوپيكر، ), Yengeç (cancerسرطان، خرچنگ، ), Aslan (leoاسد، شير، ), Başaq (virgioسنبله، خوشه، ), Ülgü (libraميزان، ترازو، ), Çayan (scorpioعقرب، كژدم، ), Oxçu (saggitariusقوس، كمان، ), Oğlaq (capricorn جدي، بزغاله،), Qova (aquariusدلو، دول، ), Balıq (piscesحوت، ماهي، )
تقویم دوزاده گانه ترکی (اسامی داخل پرانتز اسامی فارسی و انگلیسی می باشند) :
Sıçan (ratموش ), Sığır (oxگاونر ), Bars (يوزپلنگ tiger), Dovşan (خرگوش rabbit), Kəltə (مارمولك dragon), İlan (snakeمار ), Yunt (horseاسب ), Qoyun (ramگوسفند ), Piçin (monkeyميمون ), Toyuq ( مرغ خانگي rooster), İt (dogسگ ), Donuz (pigخوك ).
اسامی عیدها (بایراملار): اسامی عیدهای آزربایجان شمالی بیشتر اسامی فارسی- عربی می باشند. این مشکل در آزربایجان جنوبی هم قابل لمس می باشد. در عین حال حتماً باید اسامی عیدها تماماً ترکی و بر اساس علم زبان شناسی ترکی باشند. بالفرض مثال اگر نامهای عیدها در زبان ترکی ترکیمان موجود نباشد باید اسامی جدید ترکی مطابق با دستور زبان ترکی ساخته شوند.
Ərgənəqon Bayramı (Novruz Bayramı), Adaq Bayramı (Qurban Bayramı), Odgünü Sürü (Çərşənbəsuri), Orucluq Bayramı (Fitr Bayramı), Gəzi Günü (Sizdəhbedər), Qırxca (Çillə), Dayanışma Günü (Həmrəylik Günü).....
سیستم موجود نامهای غیر ملی: عموماً اسامی فامیلی هر یک از ملتها بر طبق زبان ملی، علم ملی، تاریخ، فرهنگ، سیاست، روانشناسی، روحیه و ...می باشد. نامهای فامیلی ملت ترک نیز باید بر اساس عشق و احترام به زبان و هویت خویش بنا نهاده شوند. این مهم در بین ملت ترک نهادینه شده و اسامی فامیلی ترکی بر اساس نوع و محل زندگی، اعتقاد، رسوم ملی، تاریخ، فرهنگ، و ...می باشند. متاسفانه در 200 سال گذشته بر پایه مسائل غیر طبیعی داشته های هویت و ... ترکی را گم و فراموش کرده است. نامهای فامیلی استفاده شده در آزربایجان شمالی اکثراً تهی از هویت ملی، زبان ترکی ، تاریخ، فرهنگ، و ...می باشند.
اسامی فامیلی امروزه استفاده شده در آزربایجان شمالی بیشتر با پسوندها "–ov " و "-ev " روسی و پسوند "-zadə " فارسی می باشند. برای مثال:
Əliyev, Mərdanov, Əlizadə
اکثر نامها تهی از ریشه ترکی بوده و حتی بعضی نامها متاسفانه پان ایرانیسمی اند مثل:
Daryuş, Pərviz, Zərdüşt, Səyavuş...
و در مقاطع آخر روسی شده اند.
این اسامی فامیلی بی شک نمی توانند الگویی برای ملت ترک آزربایجان جنوبی و ایران باشند و باید اسامی ترکی فامیلی انتخاب شده در بین ملت ترک ساکن ایران تطابق با مفاهیمی ذکر شده در بالا را داشته باشند.
لغت نامه:
Abece: Əlifba
Ad tamlaması: İzâfi tərkib
Alan: Sâhə
Arasıra: Bə’zən
Aşal: Rütbə
Axın: Hucum
Ayırac: Parantez
Ayrıq: Fərqli
Azı: Ya da, vəya, yâxud
Bağılsız: Müstəqil
Bağılsızlıq: İstiqlal
Bayrı: Arxayik
Belin: Təhlükə
Bətik: Mətin
Biçik: Hərf
Biçim: Şəkil, form
Bilə: Hətta
Biləşik: Mürəkkəb
Budunbilim: Folķlor
Budunc: Cumhuriyət, Respubliķa
Bügüş: Fəlsəfə
Bundalı: Sekular
Çağdaş: Muâsir
Çınbilimi: Huquq
Çoxul: Cəm
Çoxunluq: Əksəriyyət
Degi: Kəlimə
Denətim: Ķontrol
Denəyim: Təcrübə
Dənli: Qədər
Dilbilgisi: Qıramer, qıramatika
Dirgili: Canlı
Dönəncə: Mevsim
Dura: Nüqtə
Düyüm: Üqdə
Düzgə: Sistem
Əkinc: Kültür
Eldəm: Lâyik
Elik etmək: İstila etmək
Elik: İstila
Ərklət: Dövlət
Eyləm: Fe’l, aksiya
Eyləmlik: Məsdər
Gəniz: Nazal, burundan
Gərəksinim: Ehtiyac
Ginələmək: Təkrar etmək
Görklülük: Estetizm
Görksöz: Ədəbiyat
Görksüz: Çirkin
Görkül: Ədəbi
Gücəm: Zülüm
İdi: Heç
İlkəl: İbtidâyi, bədəvi
Ilxı: Heyvan
İm: İşârət
İrim: Diqqət
İrimləşdirmək: Dəqiqləşdirmək
İtəkləmək: Təhmil etmək
İtəm: Zərər
İzlənc: Pıroqram
Kəsinliklə: Mütləqən
Kəsmə: Apastrof
Kip: Qalıb
Kökləşik: Ķılasik
Ölçüt: Me’yar
Örnəyin: Misal üçün
Ötək: Târix
Oynam: Rol
Oysa: Halbuki
Özgü: Xas, məxsus
Özgün: Əsil
Qalıt: Miras
Qanıt: Subut
Qarma: Hibrid
Qarmaşa: Ķompleķs
Qolay: âsân
Quraşdırım: Teķnoloji
Salıq: Xəbər
Sanır: Burc
Sayrılıq: Xəstəlik
Səsbilimi: Fonetik
Sömürgəçilik: Ķoloniyalism, iste’mar
Söyləncə: Mif, usturə
Soysop: Sülâlə
Tabası: Rəğmən
Tablamaq: Qəbul etmək
Tasarı: Tərh, Pılan
Taxma ad: Ləqəb
Tayın: Eyni
Tayınca: Eynən
Təkil: Müfrəd
Təməl: Əsas
Tərkcə: Sür’ətli
Tikəl: Qismi
Topar: Dəstə, Qurup
Tuğralı: Rəsmi
Ucqaroba: Diyaspora
Uçra: Çünkü
Ülgü: Örnək, model
Ürkən: Həmişə, hər zaman
Uyqarlıq: Mədəniyət
Uyqunluq
Uyum: Harmoni
Üzərində: Haqqında
Uzluq: Sənət
Varsıl: Zəngin
Vurqun: Heyran
Xaqan: Şah
Yalın: Sâdə
Yapmaca: Sün’i
Yarar: Fayda
Yazım: Ortoqrafi
Yeddicə: Həftə
Yekə: Süper, meqa, hayper
Yenicil: Modern
Yenidegi: Neolojism
Yerində: Haqlı
Yetirim: Təbliğ, Pıropaqanda
Yim: Təqvim
Yiyə: Sâhib
Yönətgi: Siyasət
Yoxsul: Fəqir
Yoxsun: Məhrum
محقق نوشته آقای مئهران باهارلو
مترجم: اومود اورمولو
