نقش زبان در پروسه ملت شوندگی با مثال قرقیزستان - بخش اول

اومود اورمولو- قرقیزستان یکی از دولت های ترک تشکیل شده پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به سال 1900 می باشد که این دولت نوپای ترک امروزه در موضوعات سیاسی، اقتصاد، اجتماع، فرهنگ و ... با مشکلات عدیده ای مواجه می باشد. 

قرقیزستان بیش از 100 سال در احاطه شوروی بوده و حکمرانان وقت شوروی نزدیک به 1 قرن بر این جغرافیا حکمرانی داشته اند. اساساً در این جغرافیا از قبل نیز رسم و رسوم دولت مداری قدرتمندی وجود نداشته و طی 100 سال حکمرانی شوروی نیز به دلایل متعددی رسوم دولت مداری قدرتمند شکل نگرفته است که مهمترین علت این موضوع در عدم وجود و شکل گیری تفکر و آداب دولت مداری و به وجود آوردن زیرساخت های یکپارچگی جامعه حول اشتراکات اجتماعی بیان می گردد. به علت عدم وجود اشتراکات در جامعه طبیعتاً ایده آل های جامعه نیز ظهور نکرده اند. مردم قرقیزستان که زندگی طولانی به صورت مهاجر و کوچ وار داشته اند پروسه ملت شوندگی در قیاس با  روند مذکور در دنیای مدرن حرکت بسیار کندی را به نمایش گذاشته است. طبیعتاً این روند در سیر دولت مداری اکنون در مشکلات ایجاد شده نیز تاثیرات بسزائی را ببار آورده است. در حالیکه قرقیزستان با جمعیت نزدیک به 5 میلیون نفر با پتانسیل و امکانات موجود هنوز هم به علت عدم وجود رسوم دولت مداری با انبوهی از مشکلات مواجه می باشد، به نظر این جانب علت اصلی اکثر مشکلات قرقزستان نه عدم وجود منابع اقتصادی و ... بلکه عدم وجود اراده سیاسی و ایده آل های جامعه شکل گرفته است که این خود می تواند موضوع مقاله ای دیگر باشد.            

تمامی این مسائل بازگوی شده واقعه ای می باشند که نیاز به تحقیق و زمان گذاشتن دارند. فقط علارغم وجود این مشکلات قرقیزستان دارای مشکلی بزرگ برای فرداها نیز می باشد که در صورت عدم درک و حل این مشکل قرقیزستان در سالهای پیش رو با مشکلات بسیار بزرگتری مواجه خواهد شد. "مهمترین مسئله قرقیزستان زبان می باشد". قرقیزستان پس از اعلان استقلالش در قانون اساسی زبان رسمی دولت را قرقیزی اعلام کرده است ولی به علت سیاست های شوروی در مورد ترویج زبان روسی در جغرافیای تحت حکمرانیش امروزه دربسیاری از ادارات، روزنامه ها، ارگانهای دولتی و غیردولتی، خانواده ها و حتی پارلمان قرقیزستان به زبان روسی صحبت می کنند. دقیقاً به مانند وضعیت ترکان ساکن ایران که متاسفانه در بسیاری از خانواده های ترک با کودکان خود به زبان دیگری همچون فارسی صحبت می کنند که نشان از موفقیت سیاست های آسیمیلاسیون زبانی – فرهنگی در جامعه ترک ساکن ایران می باشد. در قرقیزستان تعداد انسانهائی که از سخن گفتن به یک زبان بیگانه احساس خوبی نداشته باشند احتمالاً کم هست که وضعیت بدین منوال می باشد. البته درک سخن گفتن به زبان بیگانه روسی برای قرقیزها همانند فارسی گوئی ترکان ساکن ایران به علت زیرسلطه بودنشان تحت اتحادیه جماهیر شوروی و سیاست های زبانی وقت قابل درک می باشد. طبیعتاً انسانهائی که با زبان روسی رشد یافته اند نمی توانند درکی از زبان مادری خود ترکی قرقیزی داشته باشند چون دنیائی که در آن رشد یافته اند مملو از مفاهیم و ایدئولوژی های روسی بوده است، بسیاری از آنان ناخواسته قربانیان سیستم آسیمیلاسیون زبان و فرهنگ روسی می باشند. دولتمردان اتحاد جماهیر شوروی سیاست های کلانی را برای روس سازی و ترویج زبان و فرهنگ روسی مابین ملل تحت حکمرانی خود به پیش برده اند به طوریکه علارغم فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی اکنون نیز نتایج این سیاست های آسیمیلاسیون را به خوبی می توان مشاهده نمود. انسانها خواسته یا ناخواسته ' زبان مادری ' خود را در برابر زبان روسی مغلوب دیده و از نظر روانی دچار ترس از افاده و بیان خود به زبان مادری گشته اند، به نظر بسیاری از آنان زبان ترکی قرقیزی در تقابل با زبان روسی نمی تواند چیزی برای ارائه داشته باشد، پروسه مذکور در ترکان ساکن ایران نیز به وفور قابل مشاهده می باشد، این امر نیز در کنار پروسه های آسیمیلاسیون سیستماتیک زبانی – فرهنگی زبان مغلوب را گرچه از بعد زبانی قابل قیاس با زبان غالب نباشد در موقعیت بی اهمیت تری قرار می دهد.     

اگر مسئله تنها به این حد نیز باشد شاید بتوان با تبیین سیاست هائی توسط دولت قرقیزستان طی برنامه های میان مدت – بلند مدت مسئله را به نوعی حل نمود ولی مشکل به اینجا ختم نمی شود. طی ماه های گذشته پارلمان قرقیزستان با تصویب قانونی زبان روسی را به عنوان زبان دوم دولت پذیرفت، البته شاید تصور شود که این قانون به طور رسمی زبان روسی را به عنوان زبان دوم دولت قرقیزستان پذیرفته ولی در حقیقت زبان روسی زبان رسمی اول دولت قرقیزستان می باشد چون تمامی مکاتبات اداری دولت به زبان روسی صورت می گیرد، در عین حال در موسسات علمی و آموزشی نیز دقیقاً زبان روسی زبان اول پرکاربرد می باشد. زبان ترکی قرقیزی تنها در دوره های متوسط سیستم آموزشی و تحصیلی قرقیزستان بکاربرده می شود که آمار و ارقام های موجود نیز نشان از بی کیفیت بودن آموزش زبان ترکی قرقیزی می باشد. در موضوع نشریات و روزنامه ها نیز اکثر قریب به اتفاق نشریات قرقیزی به زبان روسی منتشر می گردند و علاوه بر نشریات در مدیاهای صوتی و تصویری به مانند رادیو و تلویزیون نیز وضعیت به همین منوال می باشد.         

در حالی که دولت قرقیزستان، مدیا، نشریات، روزنامه ها، سیستم آموزشی و تحصیلی ، مردم کوچه و بازار و ..بدین حد از زبان روسی بهره می برند به طوریکه به صورت غیررسمی می توان زبان اول رسمی قرقیزستان را زبان روسی برشمرد بدون تردید نقش استمعار زبان - فرهنگ روسی در ایجاد این تفکر قابل اغماض نیست، تداوم این امر نیز ضربه جبران ناپذیری را به بافت جامعه قرقیز خواهد زد. در حالیکه قرقیزستان به طور رسمی از الفبای سرلیک (کرل) بهره می برد تداوم کاربرد این الفبا بدون تردید سبب تحکم پیوند های زبانی – فرهنگی روسی در قرقیزستان برای فرهنگ زدائی خواهد گشت. فرهنگ روسی تماماً از طریق الفبا و زبان به مردم قرقیزستان صادر می شود بدون اینکه خود بدانند آنان تنها مصرف کننده گان زبان، فرهنگ، ایدئولوژی، سیاست و .. روسی هستند. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی جمهوری های ترک استقلال یافته به مانند آزربایجان شمالی، ازبکستان، ترکمنستان و ... با طرد الفبای روسی الفبای لاتین مخصوص زبان ترکی را برگزیده و خود را از اسارت فرهنگی - زبانی روسیه رها ساختند، بدون تردید زیرکی سیاست مداران این جمهوریهای ترک قابل ستودنی می باشد. این موضوع در قرقیزستان و قزاقستان متاسفانه اتفاق نیافتاده و هنوز هم ترکان قرقیز و قزاق از الفبای سرلیک روسی برای بیان زبان ترکی بهره می برند. استفاده از زبان و الفبای مشترک سبب نزدیکی و تداوم اسارت ذهنی ترکان قرقیز و قزاق به روسیه گردیده و می گردد. با توجه به بافت دمگرافی قزاقستان مشکلات ناشی از این بافت و حل این مسائل تنها از طریق ایجاد اشتراکات در روند ملت شوندگی قابل حل می باشد. برای مثال در قزاقستان زبان ترکی قزاقی نسبت به قرقیزستان در وضعیت مطلوبی قرار دارد و سیاست هائی برای تداوم بسط زبان ترکی قزاقی در نظر گرفته شده است. ولی درک موقعیت قرقیزستان بسیار سخت می باشد، بافت دمگرافیک بیشکک پایتخت قرقیزستان که تا سده های پیش اکثراً از روس ها تشکیل می شد ولی اکنون وجود 3.000 روسیه ای در آن تثبیت شده تداوم سیاست های عدم رهائی از اسارت زبان روسی مشاهده می شود زیاد با مسائل خرد قابل پاسخ دهی نمی باشد.              

سبب و علت این همه توجه و نزدیکی ترکان قرقیزستان با فرهنگ و زبان روسی در چیست؟

به این نوع سوال ها می توان پاسخ های متعددی داد فقط در وهله ی اول باید مسائلی که نمی توان به آنها پاسخ داد مشخص کرد. در حالیکه قرقیزستان تنها چند سال از اعلان استقالش می گذرد بدون تردید نباید سیاست های روس سازی و آسیمیلاسیون اتحاد جماهیر شوروی را فراموش کرده و آثار این سیاست های مخرب را در ذهن مردم قرقیزستان نادیده گرفت. اگر پاسخ شما این می باشد که مطمئناً طی پروسه ای این روس شنودگی و سیاست های زبانی روس به فراموشی سپرده خواهد شد باید به جای کلمه مطمئناً از کلمه انشاالله بهره جست چون آزربایجان شمالی، ازبکستان، ترکمنستان و... نیز در رابطه با همین سیاست های روس سازی واقع گردیده اند ولی چرا این دولت ها راه قرقیزستان را در پیش نگرفتند؟  ترکان Ahısha که از قفقاز به مناطق مختلف آسیای میانه تبعید گشته اند چرا علارغم عدم وجود سیستم آموزشی و تحصیلی و امکانات مادی و ... رغبت فراوانی به یادگیری زبان ترکی و بهره برداری از الفبای مشترک لاتین ترکی دارند در حالیکه این روند مابین قرقیزستان مشاهده نمی شود. چرا چچن ها سعی در رهائی از اسارت فرهنگ و زبان روسی دارند؟ چرا ترکان ساکن ایران طی پروسه ملت شوندگی سعی در درک و نشر اهمیت روز افزون زبان و فرهنگی ترکی به جای فرهنگ و زبان غالب فارسی دارند؟ با توجه به تمامی این مسائل انسان به اندیشیدن علل عدم رغبت به زبان ترکی و فرهنگ ترکی در قرقیزستان وادار می شود.      

در کنار عوامل یاد شده در سطور بالا علل مختلفی در سه زیر شاخه اصلی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نیز در پیدایش این مشکل در قرقیزستان تاثیرات فراوانی داشته است.

قرقیزستان از نظر بافت دمگرافی از ائتنیک های بسیار متعددی تشکیل شده است حتی در اکثر کوچه های قرقیزستان شعار به نام "قرقیزستان خانه تمامی ما" نقش بسته است که نشان از اندیشه های مبتنی بر وضعیت اجتماعی قرقیزستان می باشد. بر اساس آمارهای غیررسمی در قرقیزستان حدود 100 گروه ائتنیکی متفاوت ساکن اند ولی تعدد ائتینیکی این 100 گروه حدود 5 میلیون نفر بیان می گردد. در بسیاری از کشورهای توسعه یافته نیز ارقام گروههای ائتنیکی بسیار بیشتر از قرقیزستان می باشد ولی به علت توسعه دمکراسی، حقوق شهروندی، زیرساخت های اقتصادی و ... بافت های ائتنیکی در زیرساخت های تعریف اجتماعی جغرافیای مذکور جایگاه خویش را یافته اند و مشکلی از لحاظ تعدد بافت ائتنیکی شامل حال کشور توسعه یافته با استانداردهای مشخص دمکراسی نمی گردد. برای مثال در خود آمریکا نیز به علت بافت مهاجر وضعیت گروههای ائتنیکی بسیار متعدد و در همتنیده تر از قزاقستان می باشد ولی همانطور که در بالا نیز ذکر شد وجود استانداردهای مشخص دمکراتیک به صورت تمام از حقوق ائتنیک ها، گروههای زبانی، گروه های دینی و... مدافعه نموده و مشکلی از منظر بافت ائتنیکی متوجه آمریکا نمی گردد. در آمریکا گروههای ائتنیکی متعدد و مختلف حول منافع مشترک گرد هم آمده و در زیر مفهوم شهروندی خود را تعریف نموده اند، بدین صورت حرکت های اجتماعی مختلف نیز دارای منافع متعدد مشترک برای تمامی ائتنیک ها فارغ از زبان، هویت ائتنیکی، اعتقادات و باورها و ...می باشد. در مثال آمریکا گروههای ائتنیکی و ... در صورتیکه حرکتی منفرد را آغاز کنند به علل مختلف ضررهائی را متوجه می شوند. وجود این زیرساخت هاست که به "ملت آمریکا" معنا می بخشد.

پایان بخش اول - ادامه دارد

Urmiye - Türkcə bir Xıristiyan məzar daşı

Güney Azərbaycan Urmiye şəhri mərkəz sancağına bağlı Aşağı Sir (Sir/Ser) kəndində Türkcə bir Xıristiyan məzar daşı (06.10.1878)

© Photo: Mohammad Sobhdel

Öz'yazı:

«لتل جان» [قز]ی «غولد فادر»

۴ ایل ۸ آی ۱۷ کون عمر ایلیوب 

تشرین اوّلن آلتیسنده ۱۸۷۸ وفات ایلدی

عیسی منی سور 

Çeviri'yazı:

"Little John [qız]ı Ġold Father 

4 il, 8 ay, 17 gün 'ömr eyləyüb 

Təşrīn-i Əvvəl'in altısında 1878 vəfāt eylədi.

'Īsā məni sevər!"

______________________________

* Yazım və səslik özəlliklər ülgüsəl Azərbaycan Türkcəsinə âiddir: 

- İl (TT. Yıl)

- Məni (TT. Beni)

- əvvəliN (Osmanlıca kimi sağır ŋ ilə deyil)

vs.

***

Çy.: T.A.

Urmiye Merkeziyyetinde Ittihad İslam Bayrağı

Araşdırıcı Mehran Baharli – Latin Türkcəyə çevirən Umud Urmulu
Birinci Dünya Savaşı Sırasında Məşrutiyyət Bayrağı hər gün keçdikcə fars-iran-Arya Anlayışını daşımaqdaydı. Bu bayrağın dəyişim zaman keçdikcə Türk kimliyi Göstərməməsi baxımından Türklərə tərəfindən dışlanmaya yol açmaqdaydı ,eləcə həmən illərdə İttihad-i islam Azərbaycan bayrağının yarnmasıla bu bayrağın Türk kimliyi baxımından göstərməməsi üçün birinci tepki və zərbə sayılmaqdadır. Azərbaycanda bu Parti Məcd ül Səltənə Əfşar Urmui Öncülüğündə (8 June 1918 – 1 October 1918) yaranmış, Azərbaycan Partisi İttihad Qafqaz və Kürdistan islam Qoruma cəmiyyəti (Kırmanşah) partilərilə eşdəyər daşımışdır. Urmiye Şəhərində Xəlil Paşa Osmanlı Başçısı İttihad Cəmiyyətinin Batı Azərbaycan Qurtarıcısı və onunla yanısıra Hac Fəzlüllah Nasıhı də öncülük etmişdir. Güney Azərbaycan İttihad islam partisinin Təbriz şəhərində Qafqazlı Yüsüf Ziya Bəy Osmanlı Albayı və Partinin Azərbaycanlı Öndərı Mirza Əli Heyət olmuşdur. Ziya Bəyın kökü Quzey Azərbaycanlı olub və Əbdüllah Şayıq Bakı biliyurdunun Öyrətiməninin Qardaşı olmuşdur. Bu partinin basın Qolu Azərabdiqan olub və Həsən Rəfət və Tağı Rəfət Öncülüğündə Təbrizdə Türkcə həftəlik olaraq yayılmışdır.   
Urmiye Merkeziyyetinde Ittihad İslam Məclis Bayrağı Eynən Osmanlı Bayrağı kimin ancaq Aslan, Günəş və Qılınc(Qızılbaş-Moğul- Səlcuq) Damğalarını Artıraraq yaradılmışdır. Urmiye Şəhərində Yaradılan bu Türk Bayrağı iran Türkləri və Azərbaycan tarixində eşi görülməmişdir və  Təməl Damğa və Düşüncə olaraq ilk Türk Bayrağı sayılmaqdadır. Eləcə Urmiye Şəhərindəki ilk Türk Bayrağı Azərbaycan sınırlarındanki Türklər və Anadolu Türkləri birgə sayan ilk bayraqıdır, bu baxış açısı irandaki Türklərın şiəlik və iranlılıqdan Türk və islama qovuşmasını sağlamışdır. Bu ilk bayraq iranda Türk kimliyi və Güney Azərbaycani Önə çıxarması və önəm verməsi Türk Dünyasi baxımından son dərəcə önəm daşımaqdadır.  
Urmiye’dəki ilk Türk Bayrağından Yaşıl, Ağ və Qırmızı Rənglər alınıb və onların yerinə Əski Türk Bayraqlarında yer alan  bütün Qırmız rəngi yer verilmişdir ancaq ən önəmlisi yenidən Ay Ulduz Damğası bu bayraqda yer almasıdır. Urmiye Ittihad İslam məclisi Bayrağında yer alan Ulduz Osmanlıların Bayrağındanki 5 Köşəli Ulduzla eyni olmuşdu. beş köşəli Əski Türk Dövlətlərində olan Gök Türklərdə qullanılmış və Sültan Əbdülhəmid Dönəmində 8 Köşəli ulduzun yerinı yenidən Qullanmışdır, O dönmədə olan 8 köşəli Ulduz təməl olaraq Səlcuqlu dövlətindən qalmışdır və yeni Türkiyə yarandığı zamanda bayrağında yer almışdır. Eyni illərdə Osmanlı- Səlcuqlunun 8 köşəlı Ulduzu Quzey Azərbaycan”da Məhəmməd Əmin rəsulzadə öncülüğndə yaranan Xalq Cumhuriyyəti bayrağnda yer almışdır.  
Erməni Savaş və Qırğınları və ismayıl Simku kitabında Ittihad islam- Azərbaycan bayrağı haqqında belə yazmaqdadır. 
Erməni və Asurilər Saldırdıqları Türklərın qarşısında dayana bilməyərək Salams bölgəsindən qaçaraq Urmiye bölgəsınə sığındılar,Osmanlı Əsgərləri isə quşçu bölgəsinə dək yaxınlaşaraq erməni və Asurilərlə çatışmaya hazirlanmaqdaydilar. Türk Əsgərləri gəldiğində Erməni və Asuri Əsgərlərinin sanki qanları Donmuş kimin görülməktəydilər. Türk Əsgərlərinin bir Bölümü Urmiye Şəhərinə gedərək orada Saldıran Erməni və Asurilərı Şəhərdən uzaqlaşdırmağı bacarmışlar. Bu olaydan sonra Erməni və Asurilər Bağdada tərəf yönlənib və iranin böyük bölümündən Qaçqın oldular. Türk Əsgərləri Erməni və Asuri Əsgərləri saldırısı qarşısında çox böyük bir igidlik yaparaq bölgə də bir tarixi yazmış oldular.
Urmiye Dışında Osmanlı Əsgərlərı Təbriz, Xoy və Salmasda qalaraq bölgə insanilə çox yaxşı davranmağı görülməktəyid, adını çəkdiğimiz hər şəhərin birində bir Ittihad İslam Məclisi quraraq insanları bir araya toplamaya çalışılırdı...  Türklər Azərbaycan’a Gəldikləri zaman insanları bir arada tutmaya və toplamağa çalışırdılar. Osmanlıların amacı islam dinini qəbul edənlərı bir çatı altında tutumaq olub və Xristiyanlar kimin bütün dinsəl fərqliklərdə bir sıra bəllı qavramları ortaqlaşdırmaq olmuşdur, onlar bu düşüncəyə görə Ittihad İslam məclislərının hər bir şəhərdə yaratmaqdaydilar. Bu ortaqlıq Qafqazda illər öncə Sunni-Şiələr arasında gərçəkləşmışdır. 
Bir Gecə Urmiye şəhərində olan Ittihad İslam məclisi toplantılarından bizədə çağrı olmuş, bu toplantıda islam birliği və Müsalmanların gələcəyi haqqında sevimli bilgilər sunulmaqdaydi...
Urmiye Şəhərində ki insanlarda Öz kimlik və dillərini daşıyan birilərinə yaxşı baxıb və yaxınlaşaraq bu bölgənin böyük Türk Ulusunun bir parçası olduğunu qanıtlamaya çalışmaqdaydilar.

Türkce və Türk necə Azerbaycan’ca və Azerbaycan’lı oldu

Dr.Abbasali DJVADİ
Bu yazı Türk Dünyası Dərgisinin June 1987 ci sayısında "Azerbaycan Türkçesi'nin Adlandırılıması hakkından bazi Notlar" adıylıa yayılmışdır, Görüldüğü kimin illərdir boyu Türkcə Dilimiz və Türk kimliyimiz çeşidli yönlərlə dartışma qonusu olub və sevinərək doğruya yaxın bir qavramlar üzərində də yüz illər öncə bilə Anlaşdığı bugün görülməktədir. Görüldüğü kimin Bizim Ana dilimizin adı yanlız və yanlız Türkcə yoxsa Türk dili söylənilməktədir və ardı bütün qavramlar çox sayıda yanlışlıqlar içərməktədirlər.
- Sənin Millətin nə?
- mən Müsəlmanam, eyni zamanda da Türkəm.
- Osmanlısan?
- yox, Bicanlıyam.
-Bicanlıların vətənı hara olur?
- bildiğin kimin Arazın O tayında Azərilər, bu tayında isə Bicanlılar yaşamaqdadır. Bunların ikisi birlikdə Azərbaycanlılar’I oluşdurur. Lakın biz tək Baışna Bicanlıyıq.
- Dilin Türkcə, yanı sən Türk sən?
- Məmin durumumu tək bir qavramla anlatmaq olmaz. Mə Türkəm, ancaq Bicanlıyam.
- E, o zaman sən Bicanlı Türk olmaq yerinə nədən Azərbaycanlı Türk deyib və sorunu çözməyirsən?
Üstdə yazılan dartışmalar 1891 ilində Bakıda yayınlanan Kəşkül Dərgisinədən alınmışdır, ancaq 100 il keçməsinə rağmən Arazın o tayı və bu tayındakı Ulus bu sorunu çözüb aşmış dəyillər!.
Bugün bir iran Azərbaycanlı’sına Soruşsanız dilini Türki və kimliyini Türk, vətəndaşlığını iranlı, Bölgə mənsubiyyətini Azərbaycanlı diyə adlandırar. Azərbaycanca, Azərbaycan dili və Türkcə həmən həmən heç Azəri qullanımına isə çox az rastlanmaq olur.
Quzey Azərbaycan’da isə Durum fərqlidir. 
Dilin təməlı eyni olmasına rağmən 50 ildən bəri Sovet Azərbaycanı’nda israrla Azərbaycanca və Azərbaycan dili qavramları qullanılır. Türki, Azərbaycan Türkcəsi, Azəri Türkcəsi və Azərbaycanlıların Ana dillinin Türk dili olduğunu açıqca göstərən hər türlü tərim bir tür tabu olmuş, kağaz üzərində olmasa bilə pratikdə yasaqlanmışdır. Türkcə sözü isə sadəcə Türkiyə Türkcəsi üçün qullanlır. Azərbaycan’canın Türk dili ailəsinin bir parçası olaraq göstərilir və Azərbaycanlılar da Türkmənlər, Özbəklər, Qazaqlar, Tatarlar vs kimin Türk dilli Ulusları olaraq göstərilməsinə rağmən bu gərçəyi dəyişdirməmişdir. Düşünüldüğü kimin qonu bilimsəllikdən çox siyasi boyut qazanmış ancaq bəllı olduğu kimin istalin zamanindan tabu halinə gətirən bu qonuyu bilimsəl olaraq çörüdəbiləcək bir çoxu tarixsəl və bilimsəl gərçəklər vardır.
əskı zamandan bəri Azərbaycan’ılar və gənəl olaraq iran Türklərinin əksəriyyətinin dili Türki, Türkcə vəya 19 ci yüz ilin ikinci yarısından bəri Azərbaycan Türkcəsi (Türkisi) olaraq adlandırılmışdır. Bildindiği üzərə tarixdə Azərbaycan’ca yoxsa Azərbaycan dili qavramları nə Ulus və nədə şairlər və yazarlar tərəfindən qullanılıb mənimsənməmışdır.
Örnək üçün Füzuli Divanının Ön sözündə yazır: bir müddət Türki və Ərəb şer və Farsi Qəsidə və tapmaca yazmaqla məşğul oldum. Ginə Füzuli bir başqa yerdə deyir:
Ol Səbəbdən Farsi ləfziylə çoxdur nəzm, kim
Nəzm-ı Nazik Türk ləfziylə ikən Düşvar olur.
Məndə tofiq olsa bu Düşvarı Asan Eylərəm,
Novbahar olgac tikandan Bərg-i Gül izhar olur.
Azərbaycan Türkcəsinin ilk çağdaş Sözlüklərində və dərs kitablarında da bu dil Türki və Türk- Tatar Dili diyə adlandırılmış. Mirza Fəthəli Axundzadə 1859 ci ildə yayınlanan Təmsilat adlı kitabından yazır: Təvəqqö edirəm ki, sən də mənim kimin, Adəmi Türki dilindı Adam yazasan, ‘Toxmi’ Toxum, ‘Cyft’i cyt, ‘müqəyyəd’i muğəyəd, ‘Ovrad’i arvad vs habelə özgə Əlfaz ki, Xəvas və Avamın istimalında müştərəkdir. Mriza Əli Əkbər Sabir(1862-1911) də hər yerdə Türki və Türk qavramlarını qullanmışdır. O Azərbaycanın milli Qəhrəmanı Səttar Xan üçün yazdığı şerində deyir:
Ta ki millət Məcnunin Tehran’da viran etdilər,
Türklər Səttar Xan ilə Əhd-ü peyman etdilər.
Yoxsa
Iştə Səttar Xan, Baxın iran’ni Ehya eylədi,
Türkülük, iranliliq təklifini ifa eylədi.
Çağdaş Azərbaycan Ədəbiyyat tarixinin banisi feridun Bəy Köçərli və Azərbaycan kömünist partisinin qurucularından, AzSSC’nin ilk Cumhurbaşxanı Nərmin Nərminov heç bir yerdə Azərbaycan’ca Qavramını qullanmamışdır. Örnək üçün N.Nərminov yazdığı iki kitabda başlıq olaraq yazır: Türk Azərbaycan dilinin muxtəsər Sərf-Nəhvi(Bakı 1899) və Müəlimsiz Türk dilini Öyrənməkdən Ötrü Ruslar üçün Asan kitablıqdır(Bakı 1900). Sovet Azərbaycan’ının Adlım Dilçilərindən Prof.Dəmirçizadə də Muasır Azərbaycan dili(Bakı 1972) kitabinin ön sözündə yazır Azərbaycan dili dediğimiz Dil uzun sürə Türki, Türk dili, Türkcə, Azərbaycan Türkcəsi adlarilə tanınmış və Rus dililə yazılmış bəzi yapıtlarda bilə Qafqaz – Tatar Azərbaycan dili anlamında qullanılmış. əlbəttə uzun sürə dəyil də tarix boyunca Türkcə adlandırılımış ancaq 1930lu illərdə Türk və Türki ifadələri siyasi nədənlərə Görə Sansüra uğramışdır. Ancaq bizə elə gəlir Azərbaycan’ca və Azərbaycan dili Qavramları çox da tuturalı dəyildir.
Dr.Cavad Heyət’in də bu il Tehran’da çıxan kitabinda yazdığı kimin Azərbaycanca qavramı ilk Gramer olaraq yanlışdır, o nədənini dilləri Ərazi və Coğragfı olaraq Adlandırma dəyil ilgili millət və kimliyə Görə adlandırmasını doğru görülməsini söyləyir. örnək üçün Ruscaya dəyil Rusca, Almancaya Dəyil Almanca, Məcarcaya dəyil Məcarca deyilir. Bu nədənlə Azərbaycanca dəyil Azəri demək gərəkirdi!
Ikinci olaraq Azərbaycan’ca yoxsa Azərbaycn Dili bu dilin Türk dili olduğunu bəlirləməməktədir. Örnək uyğun olmaya bilir fəqət Ərəbcə yerinə Mısırca, Ürdün vəyda Suudi Ərəbistanca qavramları qullamaq doğru olmazdı, halbuki Ərəbcənin bu şivələri arasında da bir büyük fərqlıklər vardır.
Bəzilərinə Görə bu Dili adlandırmaq üçün Azərbaycan sözcüyünə ‘Ca əkini əkləmək doğru dəyildir. Bunun nədənını bu qrup iran’da Azərbaycan dışında var olan Türklərı və Türk əyalətlərı olaraq göstərməktədirlər, eyni şəkildə Türkiyə və iraqda yaşayan milyonlarca eyni yoxsa çox bənzər Türk ləhcəsində danışan Nüfuslu Topraqlar vadır.bu dilə Azərbaycan’ca Demək Azərbaycan Sınırlarının dışında yaşayan fəqət eyni Türk ləhcəsini danışan Topluluqları inkar etmək olur.
Başqaları isə Azərbaycan’nın Türkləşməsində öncə burada Türk dili və ləhcələriylə heç ilgisi olmayan dil və ləhcələrin danışıldığını xatırladır və eyni zamanda deyirlər ki günümüzdə Azərbaycanda yaşayan bəzı azınlıqların Ana dili Türkcə ilə heç ilgisi yoxdur. Bu tepkilər nədənilə Azərbaycan Dili və Azərbaycan’ca deyilən dil açıqca bəllı olmur.
Bu tepkilər və eleşdirilrədən anlaşılır ki Sovet Azərbaycan’ında yayqın və Tuğralı olduğu şəkiliylə Azərbaycan’ca və Azərbaycan Dili termləri çeşidli Nədənlərdən dolayı saqıncalı və yanlışdır.
Ötə yandan bəzılərı Azərbaycan və Türkiyə ləhcələri də bir ortada gənəl Türk dilinin bu və ya başqa ləhcəsinə gənəl olaraq Türkcə, Türk Dili və Türki deyilməsinə yetərsiz görməktədirlər. Doğrusuda Türk Dilinin ləhcələri çeşidli Tarixi, coğrafı və siyasi nədənlər təməlındə o qədər bir birindən fərqli iləriləmiş ki bundan ləhcə fərqlığı bəlirlətməmək diqqətlərdən uzaq olur. bu nədəndən Anlaşılan, Dilin həm Türklüğü həmdə ləhcə özəlliklərini bəlirlətmək üçün Azərbaycan Türkcəsi, Azəri Türkcəsi, Azərbaycan Türk Dili  və ya Azərbaycan Türkisi qavramları daha doğru ola bilir. Tarixdə də fars və Ərəbcənin Qaşırından Türkcə və Türki eyni zamanda onu Türkcənin başqa ləhcələrində ayrıd etmək üçün Oğuz Türkcəsi, Səlcuq Türkcəsi, Azərbaycan Türkcəsi vs şəkilində də adlandırlmışdır.

Bilinmeyen Urmiye Soyqırımı 1918

Erməni çətələri və onların işbirlikçiləri February– June 1918 tarixində Güney Azərbaycanin Urmiye, Xoy, Salmas, köhnə şəhər vs kimin şəhərlərin Türklərə Qarşı bir soyqırım gərçəkləşdirmişlər.

Tarixsəl Erməni Qırğınları yanlız Quzey Azərbaycan Türkləri və Türkiyə yox bəlkə Güney Azərbaycan Türklərində amaclamışdır. 

Güney Azərbaycan’da Türk Soyqırımı iran’da Türk dövlətçilik gələnəyinin ortadan Qalxması və Fars Egemənliğinin başlamasıyla Eş zamanlı olduğu üçün bugünədək Gündəmə gəlməmişdir.

I. Dünya Savaşı sırasında Güney Azərbaycanın Batısında Osmanli Dövlətilə sınır olan Urmiye, Salmas, Xoy kimin Türk bölgələri Ermənı  və Asuri Silahli çətələrının amacı olaraq bir Xırıstıyan Dövlət yaranması üçün minlərcə Türkə Qarşı Qırğın gərçəkləşmişdir.   

Rus Ordusu 1917’də Savaşdan çəlilincə Silahlarini Erməni və Asuri çətələrinə bıraxaraq Türk Qırığınının yaşanmasına dolaylı olaraq dəstək olmuşlar, Rusların dışında ingiliz və Amerika’nin Urmiye Başkonsolosu və Başmisoner Dr. Shed’in də yardımıyla böyük bir Ordu oluşduraraq Güney Azərbaycanin Urmiye, Salmas, Xoy və Batı Bölgələrinə Saldırıb bir Türk Soyqırımı yaşadmışlar. Erməni və Asuri Silahli çətələri bu Qırğından sonra 24 saat içində Urmiye şəhərinin boşaltılmasını istəmişlər və ötə yandan Salams şəhərinə keçərək eyni Türk və Müsəlman soyqırımını gərçəkləşdirmişlər. 

Osmanlı’dan Qaçan 12000 Ailə Cilov, 2000 Ailə Yerli Erməni – Asuri və 5000 İrəvan Ermənisi, 800 Rus və 72 Fransız Subayı Əmrindəki 20 min kişilik Denəyimli və Donanımlı Ordu, rus Başkonsolosu Nikitin və ABD Başkonsolosu Shed’in siyasi yardımı və Gizli Fransız – ingiliz Dəstəyilə yerlı Türk – Müsəlman insanları öldürüb və bir Xırıstıyan Dövlət Xəyalıyla bir Türk Soyqırımı gərçəkləşdirmişlər.

February 1918’dən June 1918’ə qədər ən azı 130.000 Türk və Müsəlman Erməni və Asuri silahli çətələri tərəfindən Öldürülmüşdür. Silahli Erməni və Asuri çətələrin Amacı bölgədki Osmanlı birliklərinin bu bölgədə iləriləməsini əngəlləmək və Dış güclər yardımıyla bir Erməni Dövləti qurmaq olmuşdur. Bu Qorxunx Türk – Müsəlman Soyqırımı yaşandıqdan sonra  June 1918’də Osmanlı Ordusu Güney Azərbaycan’nın adı keçdiği bölgələrı Silahli Erməni və Asuri çətələrindən Arındırmışdır və Tarixsəl Qaynaqlarda yer aldığı kimin bölgədə ki Türklər Osmanlı Əsgərlərini Dil –kimlik baxımından özlərınə yaxın saydıqları üçün onları yaxşı qarşılamışlar.