اومود اورمولو
در جنگ جهانی اول و پس از جدا شدن عراق امروزی از جغرافیای حکمرانی دولت عثمانی دولت عراق شکل گرفت. در سالهای حکمرانی عثمانی ائتنیک ترکی که امروزه با نام ترکمان یا به اشتباه ترکمن خوانده می شود با نام دقیق ترک خوانده می شده اند برای اولین بار در اثنای کنفرانس لوزان هئیت انگلیسی لفظ ترکمان را برای معرفی ترکان ساکن عراق امروزی بکار برد در همان زمان عصمت این اونو رئیس هیئت مذاکره کننده ترکیه ای نیز مفهوم ترکمان و ترک را یکی دانسته و لفظ ترکمان را مدافعه کرد. در تفاهم نامه های 1923 لوزان سوئیس و 1926 آنکارا برای مفهوم ائتنیکی ترکان عراق لفظ "ترکان موصول" بکار برده شده ولی پس از سال 1959 و حکومت عبدالکریم قاسمی برای معرفی ترکان عراق لفظ ترکمان استفاده شد است. جغرافیای ترکمان تنها به عراق ختم نشده و در آناطولی، سوریه، قفقاز، بالکان، فلسطین، افغانستان و ایران را نیز دربر می گیرد.
در سالهای جنگ جهانی اول سرزمین های ترک نشن موصول، کرکوک و اربیل که به دست انگلیسی ها اشغال شده بود نیروهای اشغالگر با مقاومت نیروهای ترک مواجه شده بودند. مجادله ملی که در خاک های آناطولی در جریان بود پیشرو و نکته اتکاء تمامی مجادله های موازی در منطقه بود. در وهله ی اول برای خاموش کردن توطئه انگلیسی ها که مردم را بر علیه حکومت عثمانی دعوت به شورش می کردند قدم هائی برداشته شد، انگلیسی ها برای جذب رئیس عشرت های محلی و همسو کردن آنان با برنامه های خود پول های زیادی را به آنان پرداخت می کردند در دیگر سو ترکان نیز برای خنثی کردن این توطئه های انگلیسی نیز برنامه های مدونی را اجرا کردند. در آن سالها روحانی ترکی از شهر اربیل به نام کوچوک موللا افندی (1867-1943) با دعوت از ترکان به مجادله با اشغالگری انگلیسی ها برخواست، او در خطبه هایش مردم را به مقاومت بر علیه اشغال گری انگلیسی ها دعوت کرد.
ترکان امروزی عراق نتیجه مهاجرت ترکانی از جغرافیای وسیعی به مانند آسیای میانه تا بوزکُر می باشد، ترکان قبل از مهاجرت در جغرافیای امروزی آناطولی در عراق امروزی ساکن بوده اند. در بسیاری از آرشیوهای عثمانی نیز وجود جمعیت کثیر ترک عراق نیز به وضوح قابل مشاهده می باشد. بر اساس متنی که توسط ناظر داخلی عثمانی (وزیر امور داخلی امروزی) در 20 آگوست 1330 و در رابطه با صادرات موجود می باشد از وجود خلق یا طایفه های ترک در عراق خبر داده می شود. ترکان در عراق بیشتر در مناطق کرکوک و موصول زندگانی می کرده اند و جزء مهمترین بافت ائتنیکی عراق بوده اند. مناطق ترک نشین حاصل اقوام متعدد ترک می باشد که مهمترین دلیل این امر نیز وجود تعداد کثیری دولت و خاندان ترک بوده است.
متاسفانه به علت بسیاری از مسائل منطقه ای و داخلی عراق امروزه ترکان به حقوق ملی خود دست نیافته اند و آنطور که باید به مسائل تاریخی، ائتنیکی، سیاسی، حقوقی و ... ترکان عراق پرداخته نشده است. در همین حال حکومت اقلیم کرد عراق نیز که سر در فتح شهر ترک نشین کرکوک و حومه آن دارد از هیچ کوششی برای کردستانیزه کردن منطقه نفت خیز کرکوک که 4 الی 6% نفت عراق را در خود گنجانده است دریغ نمی کند. انگلیسی ها و دیگر دول استعمارگر برای بهره وری از مردمان این منطقه دست به تاریخ نویسی ها و تاریخ سازی های گسترده ای زده اند که طبیعتاً ترکان عراق نیز بی بهره از این ماجرا نبوده اند.
حضور ترکها در عراق طی دولت های عموی و عباسی به شهود قابل روئیت می باشد. ترکها طی دوره های متفاوت و مدت داری به عراق گسیل شده اند. ولی قدیمی ترین سند حضور ترکان در عراق نه این موارد بلکه نوشته های مورخ نامور عرب یاقوت الحموی در کتاب مجمع البلدان جای گرفته است. در این منبع اولین پیشواز کنندگان از خالد ابن ولید در هنگام فتح عراق به دست اردوی اسلام ترکان یاد شده است. در کتاب فوق از اولین تفاهم نامه هائی که در عراق به سال 632-633 میلادی بین اردوی اسلام و اولین اقوام ترک نیز وضع شده مبحثی به میان آمده است. در دیگر سو در سایه این تفاهم نامه اولین سرانه ای می باشد که وارد صندوق اسلام شده و به مدینه فرستاده شده ، ولی مهمترین موضوع پیشوازی ترکان و رهبران ترک از خالد ابن ولید این فرمانده مشهور سپاه اسلام قبل از فارسها می باشد. بر اساس اطلاعاتی که از سوی مورخ عبدی زاده حسین حسام الدین نقل شده است در زمانی که دین اسلام گسترش می یابد اقوام، عشیرت و خاندانان مختلف ترک در عراق حضور داشته اند. از مهمترین عشرت های ترک آن دوره می توان به عشرت بانوقلو در کنار رود فرات اشاره داشت که در شهری به نام بانوقیا جای گرفته بود. رهبر این طایفه ترک شخصی به نام بصبهری بوده است که خود وی در جنگ کشته شده و پسرش باصلوخان رهبری طایفه را بر عهده می گیرد. وی به سبب گریز از جنگ با اردوی اسلام طی توافقی با خالد ابن ولید از جنگ با اردوی اسلام سرباز می زند و همین امر نیز به سبب ذکای وی بوده که به سبب این انتخاب مورد توجه قوم خود قرار می گیرد. باصلوخان با خالد ولید ابن توافق نامه و امان نامه ای امضاء می کند که در کتاب مجمع البلدان یاقوت الحموی در مورد این تفاهم نامه بندهای زیر نقل شده است:
بسم الله الرحمان الرحیم
مکتوب خالد ابن ولید مخصوص باصلوخان رهبر طایفه ای که در کنار رود فرات واقع شده است می باشد. تو برای در امان ماندن خود، طایفه و شهرت خود هزار درهم سرانه پرداخت کرده ای و تو در امان می باشی. ما جان و مال تو را حفظ کرده و این سرانه را از تو قبول می کنیم. مسلمانانی که در کنار تو زندگی میکنند نیز از این تفاهم نامه راضی اند. مسلمانان در چتر حمایتی رسول الله و خداونداند.
شاهدین: هاشم ابن ولید، جریر ابن عبدالله ابا عوف، سعید ابن آمور. والاسلم ...
باصلوخان با امضاء این تفاهم نامه سبب عدم نابودی خلق خود تا به امروز شده است. این سند برای اثبات وجود ترکان در عراق از اهمیت بسزائی برخوردار می باشد.
در کتب تاریخی که امروزه در عراق یافت می شود حضور ترکان به دوره دولت عموی محدود می گردد که ترکان را اجتماع کوچکی تعریف می کنند. بعضی از تاریخ نویسان عراقی به مانند دکتر مصطفی جواد نیز تاریخ ورود ترکان به عراق را به سال 32 هجری تعرف می کند، در آن تاریخ اعراب مسلمان با ورود به قلمرو ترکان سبب به اسیر گرفته شدن بسیاری از ترکان شده بودند. این اسراء چه در داخل عراق و چه به بیرون از آن تبعید شده بودند. آنچه که مهم می باشد تعداد این اسراء بیش از چندین صد نفر نبوده و رل چندان مهمی در آن زمان عراق نداشته اند. مورخ عرب الطبری حضور عمده ترکان در عراق را به خلیفه اول دولت عموی، معاویه ابن ابوصفیان مربوط می سازد که در سال 647 میلادی و 54 هجری بوده است. یکی دیگر از جغرافیادانان عرب اطلاعات جانبی فوق را در این باره می دهد:
معاویه والی بصره عبید الله ب. ضیاد را به عنوان والی خراسان معرفی کرده و عبیدالله با یاری 24.000 نیرو پس از گذشتن از نهر جیحون به شهر بخارا رسیده است. در شهر بخارا وی با قابوج خاتون که رهبر ترکمانان بوده تفاهم نامه ای امضاء کرده که طی این تفاهم نامه عبیدالله بیش از 2000 ترکمان تیرانداز و جنجگو را به بصره منتقل می کند. عبیدالله ترکمانانی را که به بصره آورده بود در منطقه ای به همین نام جای داده بوده است.
در دیگر سو والی مشرق (منطقه ای در سال 54 تا 93 هجری متشکل از بخارا، افغانستان و سمرقند که توسط مسلمانان فتح شده) یزید ابن عمر در سال 794 میلادی 300 جنگجوی ترکمان را از بخارا به اردویش منتقل کرده است.
مرکز خلافت ترکان در بغداد پس از دولت عموی تا دولت عباسی ادامه دار بوده بخصوص دومین خلیفه عباسی به نام جعفر المنصور در خلافت خود به ترکان نیز اهمیت بسزائی قائل شده است. در آن زمان ترکان در محلات و مناطق مختلفی از شهر بغداد مسکون داده شده و حتی خلیفه نام بسیاری از مناطق به مانند درب البخارا را برای مناطق مسکونی ترکان برگزیده است.
خلفای دیگر عباسی نیز برای قدرت بخشیدن به نیروهای نظامی و سیاسی خود اهمیت بسیار زیادی برای ترکان قائل شده و در سپاهیان و جنگجویان خود از ترکان بهره برده اند، حتی در دوره هارون الرشید به سال 786-809 عده بسیار وسیعی از سپاهیان و جنگجویان ترک بوده اند. در دوره خلیفه محتصم به سال 833-842 نیز برای حفظ ترکان در سپاه شهری 70.000 نفری در میان کرکوک و بغداد با نام صامرا تاسیس گشته است.
در همین دوره ترکان در خلافت نقش اساسی ایفا کرده اند به طوریکه خلیفه محتصم برای حفظ قدرت و گسترش آن مرکز خلافت را از بغداد به شهر صامرا منتقل کرده است. این دوره یکی از تاریخی ترین دوره های تثبیت حضور ترکان عراق در قدرت سیاسی بوده است که خود سبب آغاز دور جدیدی در عصر خود بوده. در این دوره شهر صامرا به عنوان شهری ترک معرفی می گردیده و در اکثر خیابانها، کوی و برزن ها و مناطق صامرا اسامی ترکی نقش بسته بوده است. ترک ها در آن دوره صامرا را به مانند وطن خود می پنداشتند.
در سال 1055 و در دوره امپراطوری ترکان سلجوقی با ورود خان سلجوقی طغرل به عراق تا اوایل سال 1918 دوره دیگری از حضور ترکان عراق در مسند سیاسی شکل گرفته است.
ترکان عراق در دوره عثمانی:
یاووز سلطان در سال 1515 شمال عراق را فتح کرده و به جغرافیای امپراطوری عثمانی علاوه کرد. در سال 1534 قانون سلطان سلیمان با ورود به بغداد آخرین تیشه را به حاکمیت صفویان زد و پس از این تاریخ نیز حضور ترکان در منطقه افزونی یافت. در سال 1312 هجری (1895 میلادی) سالنامه ای در موصول منتشر شده که از نظر حضور ترکان در این منطقه حائز اهمیت می باشد. در سالنماه چنین آمده است: در سالنامه از شهر کرکوک با عنوان شهر ترک یاد شده و بیشترین ترک زبان را در این شهر معرفی می کند. در روستا ها نیز جمعیت کثیر ترک وجود دارد. در این منطقه بهمراه ترکان، اعراب و کردها نیز ساکن اند. نام تمامی محلات، روستاها و مناطق کرکوک در این سالنامه به ترکی می باشد.
در 8 نوامبر سال 1918 انگلیسیها شهر موصول را اشغال می کنند. در این دوره مشکل موصول شروع شده و حتی در کنفرانس لوزان نیز حل نمی شود. پس از کنفرانس لوزان 5 سال بعد در تاریخ 5 ژوئن 1926 کنفرانسی با حضور نیروهای ترکیه ای، عراقی و انگلیسی شکل گرفته و تفاهم نامه همکاری مرزی امضاء می گردد در این زمان حاکمیت موصول به عراق واگذار می گردد. متاسفانه در این تفاهم نامه تمامی حقوق ترکان منطقه نقض شده و به هیچ وجه از حقوق ترکان مدافعه نشده است.
موقعیت ترکان عراق پس از استقلال عراق:
ترکان عراق که جزء هویت تثبیت شده ائتنیک عراق طی هزاران سال گذشته بوده و می باشد بیشتر در مناطق شمال و میانی عراق ساکن اند. طی دهها سال گذشته به هیچ وجه جمعیت ائتنیکی ملل ساکن عراق شمارش نشده است و طی دوره صدام حسین در راستای سیاستهای عربی سازی به بسیاری از مناطق ترک نشین اعراب متعددی نیز کوچانیده شده اند که این نیز در تغییر دمگرافی عراق بی تثایر نبوده است، پس از صدام حسین و اشغال عراق به دست نیروهای آمریکائی نیز این سیاست از سوی گروههای رادیکال و ناسیونالیست کرد پیگیری شده است به طوریکه اکنون بیش از 20 هزار پیشمرگه مسلح در شهر کرکوک ترک نشین حضوری فعال دارند.
امروزه بیشتر ترکان عراق در شهرهای موصول، اربیل، دیاله، قوت، صلاح الدین، بغداد و کرکوک حضور دارند. در سال 1947 بنا به اسناد موجود جمعیت شهر کرکوک
286.00 بوده است که جمعیت مرکز شهر کرکوک 69.035 نفر ثبت گردیده است ولی متاسفانه به طور دقیق نمی توان آمار ترکان شهر کرکوک را از این آمار بدست آورد. در سال 1957 نیز دوباره سرشماری در کرکوک صورت گرفته که جمعیت را 312.410 نفر بازگو کرده در آن سالها وضعیت ائتنیکی عراق نیز مورد بحث بوده و آمار ترکان عراق 567.000 نفر یعنی 12% جمعیت کل عراق معرفی گردیده است. در تمامی سرشماریها اغلب نیات سیاستمداران وقت دیده می شود و به هیچ یک از این سرشماری ها نمی توان نگاهی علمی- تاریخی داشت.
با تمامی مواردی که در بالا ذکر شد باید نکات زیر را به تاریخ ترکان عراق افزود:
1- گسیل ترکان به عراق از دوره دولت عموی نبوده و قبل از این دوره نیز ترکان حضور چشمگیری در عراق داشته اند. حضور ترکان در منطقه خاورمیانه قبل از ورود اسلام نیز اثبات شده است.
2- ترکان عراق در دوره های عموی و عباسی با عناوین سرباز پولی در منطقه جا نگرفته اند بلکه قبل از آن نیز در منطقه حضور داشته اند. بسیاری از مورخین نامی عرب و منطقه حضور ترکان در منطقه را پارالل با حضور اعراب می دانند.
3- ترکان عراق دارای دولت های متعدد ترکی بوده اند، این حضور ترکان چه در راس قدرت سیاسی و چه به عنوان مختلف محقق گشته است.
4- ترکان عراق در تاریخ شکل گیری دولت مداری عراق نقش بسزائی داشته اند.
5- اجتماع ترکات طی هزاران سال در مدنیت، تاریخ، سیاست، اقتصاد و .. عراق نقش مهمی ایفا کرده اند که تمامی این موارد باید در آینده عراق نیز مد نظر قرار گیرد.
منابع مقاله:
نوشته چنگیز ار اوغلو با نام تاریخ ترکان عراق چاپ شده در شماره 43 مجله کاردشلیک
تاریخ حقیقی ترکمانان عراق به قلم رشدی چلبی
