Urmiye’də Türk aşıq şerinə əmək verəm Roben Yəqubiyan

Yazar: Əhməd Əsədi
Roben Yaqubiyan (1948-2014)
Urmiye’də Aşıq şeirimizdə çalışan erməni şair Roben Yəqubiyan`in ölümündən 40 gün ötdü...
Roben Yəqubiyan Güney Azərbaycanın Urmiye şəhərinin Naxcıvantəpə kəndində, 1948-ci ildə dünyaya göz açmışdı. O aşıq şeirinə ilgi bəsləyərək bu bölümdə çoxlu yapıt(əsər) yaradmışdır. Robenin təkcə oğlu illər öncə vəfat etdiyi gündən bəri , Münzəvi duruma gələrək ,yalqız və yalnız bir yaşam sürdürməkdə idi. 
Urmiye’li Robenın Şeirlərində ikisi:
Öyrən pərvanədən
Şükür olsun yetdim payi saqiyi meyxanədən
Mey badəsin sər çəkmişəm məst oldum peymanədən
Məst-i çeşmi yar sırrını mən soruşdum bülbüldən
Bülbül dedi mən naşıyam, get öyrən pərvanədən
***
Pərvanə tək eşq oduna bu canım biganədi
Öz ölkəmdə qərib oldum, dörd yanım biganədi
Ölüb bülbül, köçüb bayqu, məkanım biganədi
Gecə-gündüz ban çəkirəm bayqu tək viranədən
***
Viran oldu könlüm evi, batdım möhnət bəhrinə
Bir sonanın sevdasında düşdüm qəmlər nəhrinə
Aşna yarım döndü yada, yandım hicran qəhrinə
Dəli könlüm qeys kimi üzülmür cananədən
***
Cananının fəqir `sevan` çox çəkibdi cəfasın
Fərhad kimi canın qoyub, görməyib yar vəfasın
Bu fənanın hətta bir dəm sürməyibdi səfasın
Gələn gündən sitəm görüb kəsiblər qəmxanədən

Dar oldu
Fələyin əlindən gəldim zinhara
Gen dünya başıma dar oldu dar dar
Murğ-i könlüm ərz-i vüsal eylədi
Qismətim dalında xar oldu xar xar
***
Eşqin sevdasına düşən aşiqəm
Vüsalə yetməyən coşan aşiqəm
Eşqin atəşində bişən aşiqəm
Pərvanəyəm sevdam nar oldu nar nar
***
Biçarə `sevanam` çox çəkdim zəhmət
Murada yetmədim, görmədim ləzzət
Ömrü bada verdim, səbəbi qəflət
Sonunda məskənim qar oldu qar qar
Qar= zağa

Urmiye Aşıq havaları Türkce qoşuq’da

Latin Türkcə yazımı: Umud Urmulu
Güney Azərbaycan, Urmiye: Urmiye’li Türk qoşar Mahmıd Şamı Urmiye Aşıq məktəbinin 72 havsını Türkcə bir qoşuqda bir araya gətirmiş.
Oxu aşıq oxu şərqi, Taciri
Gözəlləmə Təcnis, Divan havasın
Misri, Siyastapul, Dilqəm, Hələbi
Bəhməni, Qurbəti, Hicran havasın
Oxu Aşıq, Qəreyni, Pənahi
Cəmşidi, Gəraylı, Segah, Əkbəri
Qərəçi, Çindvar, Şərur, El köçdü
Dübeyt, Araz barı, Muğam, Həştəri
Oxu Aşıq, Cəngi Koroğlu
Sulduzu, Cavadı, Xaça Xaldarı
Yanıq kərəm, Qarsı, Dəstan, Döşəmə
Paşam köçdü, Nəsrüllahı, Əfşarı
Oxu Aşıq, Xan Çobanı, Zarıncı
Qələndəri, Duraxanı, Dikdaban
İrəvani, Şah ismail, Nəmdi
Leyli Məcnun, Göyçə gölü, Qəmərcan
Oxu Aşıq, Tərəkəmə, Şikəstə
Şəkəryazı, Nəxcivani, Səmahi
Qəhrəmani, Hərbə Zorba, Möhtərəm
Şahsevəni, Qarabağı, Əmrahı
Oxu Aşıq oxu, Dərə dolduran
Ruhani, Qoçanı, Şaqı, Şirvani
Sarı tel, Keşişoğlu, Qəcəri
Hərati, Cəlili, Elyaz, Irfanı
Oxu aşıq, oxu ağızların var olsun
Şamiyəm, şairəm söz aşıqıyəm
Çal oxu dinləyim sazla sözünü
Mən Azərbaycanın öz aşıqıyəm.
Urmiye Aşıq məktəbinın baqşa havalarıda var olmaqdadır, örnək üçün:
Urmiye Gözəlləməsi, Osmanlı, Avçı Geraylısı, Göycə Gözəlləməsi, Həmədan Gəraylısı, Kəsmə Divan, Dol hicranı, Gülşəni və ..

Urmiye Şəhəri və Çevrəsinin Nüfus Sayımı – 1869

Umud Urmulu
Romik Sarkezians öz Facebook Səhifəsində Urmiye Şəhəri və Çevrəsinin 1869 ci illərdə Etnik və Ulusal Baxımdan Nüfus sayımıla ilgili bir bilgi paylaşmışdır, yayınlanan bu bilgi bir ingilizcə ansiklopediadan alınmışdır. Bildindiği üzərə o devirdə Xristiyan misyonerlər, Avrupa və Batılı din adamları Batı Azərbaycan’da büyük gəl getləri olmuş və Urmiye Şəhəri və Çevrəsində bulunan Etnik və Ulusal Cəmiyyətlərin Öz Ulusal çıxarları yönündə Dəyişdirilməsi üçün büyük çabalar sərf etmişlər. Ancaq paylaşılan bu nilgi Urmiye Şəhəri və çevrəsindəki Etnik və Ulusal Cəmiyyətlərın Sayımı baxımadan o illərə Görə qəbul oluna biləcək durumu Göstərməktədir. Bu tarixsəl bəlgəni incələdiğimizdə Urmiye Şəhərinin nüfus Yapısı o illərdə 92% Türk olduğu və Urmiye Çevrəsinində 65% Türk olması görülməktədir.
Adı çəkilən bəlgənin ingilizcə mətni:
The district has a population of about 125,000 inhabitants of which 31,500 belong to the town of Urmia and 93,500 to the 360 villages.
 The country population is composed of 4 Armenian villages, with 1000 inhabitants; 90 Nestorian villages with about 20000 inhabitants, of whom from 1500 to 2000 are Catholic Chaldeans; 30 villages of Koords (Sunnite Mohammedans), [with] 7,500 inhabitants; 215 Turkish villages (Shiite Mohammedans), [with] 60,000 inhabitants; 21 villages with a mixed population of Chaldees, Armenians, and Mohammedans, [with] 6,000 inhabitants.
The town of Urmia numbers 200 Catholic Chaldees; 600 Nestorian Chaldees; 1000 Israelites; 1500 Sunnites and 28[000] Shiites.
Paylaşılan verilərə bir Baxış:
Tarixsəl bəlgədə olan verilərə Görə Urmiye Şəhərinin nüfusu o illərdə 125,000 nəfər olmuşdur, bu sayıdan 93500 nəfər Urmiye Çevresində (360 kəndə hesaba qataraq) və 31500 nəfər Urmiye Şəhərində yer almaqla birlikdə. Urmiye Şəhərinin Nüfus sayımı ingilizcə mətndə yanlış olaraq 3-5 sayılarının 8’ə bənzədiği üçün 81800 yazılmış və bu yanlışdır. Urmiye Şəhərinin doğru Nüfus sayımı 31500 olubdur, bu sayı Çevrədəki 93500 nəfərin Toplam 12500 dən əksi etdiğimiz zaman ortaya çıxır.
Urmiye Şəhərində Asurilər 200 Katolik Kəldanı, 600 Nəsturidən Oluşmaqdaymış və toplam olaraq 800 nəfər görülməktədir.
Urmiye Şəhərinin Sünni Türkləri 1500 nəfər olaraq veridə görülməktədir, bu sayı olası bütün Sünni Türkləri qapsayırmış. bir neçə il bundan öncəyə qədər Urmiye, Salmas vs kimi Türk şəhərlərdə bulunan Sünni Türklər kürd olaraq göstərilməktəydi, artı Urmiye Şəhəri 19 ci yüz ildən 20 ci yüz ilin yarısına dək Kürd nüfus sayımı baxımdan çox az və görülməyəcək qədər kürdə ev sahibliği yapmışdır. Taixsəl sürəcdə kürdlərın Urmiye və çevrəsində var olma nədənləri köçəri olaraq, Saldırqan, Yağı vs kimi tariximizdə görülməktədir, adı çəkilən sürəcdə Şeyx Abdullah, Simitqu, Azərbaycan milli höküməti vs kimi olaylarda tarixə keçməktədir. Urmiye Şəhəri və çevərinsdəki bugünku kürd nüfus sayımı iran islam devrimi sonrasında devlətin kürd kartini Türklərə qarşı Qullandığından dolayı və Artı Radikal və silahli kürd Örgütlərin bölgəyə tasarladıqları 100 illik plandan dolayı köçəri olaraq yerləşdirilmişdir. ancaq biz bu tarixsəl veri 1500 Sünni sayısını yarı Türk və yarı kürd olaraq hesab etmişik.
Urmiye Şəhərinin Şiiələri (Türk) veridə yanlış olaraq 28000 yazılmışdır,Türk Ələvi və Qızılbaş Nüfusu büyük olasılıqla Şiiələr olaraq hesab olunub və sayıları ayrı verilməmişdir.
Urmiye Çevrəsində 1000 Erməni (4 kənd), Asurilər 20000 nəfər(1500-2000 nəfər bunlardan katolik kəldani olmaqla birlikdə), kürdlər 7500 (30 kənd) və Türklər 60000 nəfər (215 kənd) verilmişdir.
21 kənddə 6000 nəfər Asuri kəldanilər, Erməni və Mohəmmədi olaraq verilmiş. Məhəmmədilər Türk və kürd olabiləcəklərindən dolayı biz bu sayını Türk, Kürd, Erməni və Asurilərdə eşit olaraq paylaşmışıq.
Bilgilər və veriləri Özetlərsək:
bu tarixsəl verilərə dayanaraq Urmiye və Çevrəsində ki kitlələrin Etnik və Ulusal Nüfus sayısını belə söyləyə bilərik:
Türk %91,9 (Şəhər), %64,7 (çevrə) və toplam %71,6
Yəhudilər: %2,3 (Şəhər), 0 (Çevrə) və toplam %8 
Asurilər: %2,5 (şəhər), %23 (Çevrə) və toplam %8,17
kürdlər: %2,4 (Şəhər), %9,6 (çevrə) və toplam %7,8
Ermənilər: %0 (Şəhər), %2,7 (Çevrə) və toplam %2   
Yazının farsca qaynağı:
Mehran Baharli bəyin qonuila ilgili farsca yazısı 
Qullanılan Qaynaq:  https://www.facebook.com/photo.php?fbid=10151362844336344&set=a.429065361343.203745.551706343&type=1&theater

Urmiye - Türkcə bir Xıristiyan məzar daşı

Güney Azərbaycan Urmiye şəhri mərkəz sancağına bağlı Aşağı Sir (Sir/Ser) kəndində Türkcə bir Xıristiyan məzar daşı (06.10.1878)

© Photo: Mohammad Sobhdel

Öz'yazı:

«لتل جان» [قز]ی «غولد فادر»

۴ ایل ۸ آی ۱۷ کون عمر ایلیوب 

تشرین اوّلن آلتیسنده ۱۸۷۸ وفات ایلدی

عیسی منی سور 

Çeviri'yazı:

"Little John [qız]ı Ġold Father 

4 il, 8 ay, 17 gün 'ömr eyləyüb 

Təşrīn-i Əvvəl'in altısında 1878 vəfāt eylədi.

'Īsā məni sevər!"

______________________________

* Yazım və səslik özəlliklər ülgüsəl Azərbaycan Türkcəsinə âiddir: 

- İl (TT. Yıl)

- Məni (TT. Beni)

- əvvəliN (Osmanlıca kimi sağır ŋ ilə deyil)

vs.

***

Çy.: T.A.

Urmiye Merkeziyyetinde Ittihad İslam Bayrağı

Araşdırıcı Mehran Baharli – Latin Türkcəyə çevirən Umud Urmulu
Birinci Dünya Savaşı Sırasında Məşrutiyyət Bayrağı hər gün keçdikcə fars-iran-Arya Anlayışını daşımaqdaydı. Bu bayrağın dəyişim zaman keçdikcə Türk kimliyi Göstərməməsi baxımından Türklərə tərəfindən dışlanmaya yol açmaqdaydı ,eləcə həmən illərdə İttihad-i islam Azərbaycan bayrağının yarnmasıla bu bayrağın Türk kimliyi baxımından göstərməməsi üçün birinci tepki və zərbə sayılmaqdadır. Azərbaycanda bu Parti Məcd ül Səltənə Əfşar Urmui Öncülüğündə (8 June 1918 – 1 October 1918) yaranmış, Azərbaycan Partisi İttihad Qafqaz və Kürdistan islam Qoruma cəmiyyəti (Kırmanşah) partilərilə eşdəyər daşımışdır. Urmiye Şəhərində Xəlil Paşa Osmanlı Başçısı İttihad Cəmiyyətinin Batı Azərbaycan Qurtarıcısı və onunla yanısıra Hac Fəzlüllah Nasıhı də öncülük etmişdir. Güney Azərbaycan İttihad islam partisinin Təbriz şəhərində Qafqazlı Yüsüf Ziya Bəy Osmanlı Albayı və Partinin Azərbaycanlı Öndərı Mirza Əli Heyət olmuşdur. Ziya Bəyın kökü Quzey Azərbaycanlı olub və Əbdüllah Şayıq Bakı biliyurdunun Öyrətiməninin Qardaşı olmuşdur. Bu partinin basın Qolu Azərabdiqan olub və Həsən Rəfət və Tağı Rəfət Öncülüğündə Təbrizdə Türkcə həftəlik olaraq yayılmışdır.   
Urmiye Merkeziyyetinde Ittihad İslam Məclis Bayrağı Eynən Osmanlı Bayrağı kimin ancaq Aslan, Günəş və Qılınc(Qızılbaş-Moğul- Səlcuq) Damğalarını Artıraraq yaradılmışdır. Urmiye Şəhərində Yaradılan bu Türk Bayrağı iran Türkləri və Azərbaycan tarixində eşi görülməmişdir və  Təməl Damğa və Düşüncə olaraq ilk Türk Bayrağı sayılmaqdadır. Eləcə Urmiye Şəhərindəki ilk Türk Bayrağı Azərbaycan sınırlarındanki Türklər və Anadolu Türkləri birgə sayan ilk bayraqıdır, bu baxış açısı irandaki Türklərın şiəlik və iranlılıqdan Türk və islama qovuşmasını sağlamışdır. Bu ilk bayraq iranda Türk kimliyi və Güney Azərbaycani Önə çıxarması və önəm verməsi Türk Dünyasi baxımından son dərəcə önəm daşımaqdadır.  
Urmiye’dəki ilk Türk Bayrağından Yaşıl, Ağ və Qırmızı Rənglər alınıb və onların yerinə Əski Türk Bayraqlarında yer alan  bütün Qırmız rəngi yer verilmişdir ancaq ən önəmlisi yenidən Ay Ulduz Damğası bu bayraqda yer almasıdır. Urmiye Ittihad İslam məclisi Bayrağında yer alan Ulduz Osmanlıların Bayrağındanki 5 Köşəli Ulduzla eyni olmuşdu. beş köşəli Əski Türk Dövlətlərində olan Gök Türklərdə qullanılmış və Sültan Əbdülhəmid Dönəmində 8 Köşəli ulduzun yerinı yenidən Qullanmışdır, O dönmədə olan 8 köşəli Ulduz təməl olaraq Səlcuqlu dövlətindən qalmışdır və yeni Türkiyə yarandığı zamanda bayrağında yer almışdır. Eyni illərdə Osmanlı- Səlcuqlunun 8 köşəlı Ulduzu Quzey Azərbaycan”da Məhəmməd Əmin rəsulzadə öncülüğndə yaranan Xalq Cumhuriyyəti bayrağnda yer almışdır.  
Erməni Savaş və Qırğınları və ismayıl Simku kitabında Ittihad islam- Azərbaycan bayrağı haqqında belə yazmaqdadır. 
Erməni və Asurilər Saldırdıqları Türklərın qarşısında dayana bilməyərək Salams bölgəsindən qaçaraq Urmiye bölgəsınə sığındılar,Osmanlı Əsgərləri isə quşçu bölgəsinə dək yaxınlaşaraq erməni və Asurilərlə çatışmaya hazirlanmaqdaydilar. Türk Əsgərləri gəldiğində Erməni və Asuri Əsgərlərinin sanki qanları Donmuş kimin görülməktəydilər. Türk Əsgərlərinin bir Bölümü Urmiye Şəhərinə gedərək orada Saldıran Erməni və Asurilərı Şəhərdən uzaqlaşdırmağı bacarmışlar. Bu olaydan sonra Erməni və Asurilər Bağdada tərəf yönlənib və iranin böyük bölümündən Qaçqın oldular. Türk Əsgərləri Erməni və Asuri Əsgərləri saldırısı qarşısında çox böyük bir igidlik yaparaq bölgə də bir tarixi yazmış oldular.
Urmiye Dışında Osmanlı Əsgərlərı Təbriz, Xoy və Salmasda qalaraq bölgə insanilə çox yaxşı davranmağı görülməktəyid, adını çəkdiğimiz hər şəhərin birində bir Ittihad İslam Məclisi quraraq insanları bir araya toplamaya çalışılırdı...  Türklər Azərbaycan’a Gəldikləri zaman insanları bir arada tutmaya və toplamağa çalışırdılar. Osmanlıların amacı islam dinini qəbul edənlərı bir çatı altında tutumaq olub və Xristiyanlar kimin bütün dinsəl fərqliklərdə bir sıra bəllı qavramları ortaqlaşdırmaq olmuşdur, onlar bu düşüncəyə görə Ittihad İslam məclislərının hər bir şəhərdə yaratmaqdaydilar. Bu ortaqlıq Qafqazda illər öncə Sunni-Şiələr arasında gərçəkləşmışdır. 
Bir Gecə Urmiye şəhərində olan Ittihad İslam məclisi toplantılarından bizədə çağrı olmuş, bu toplantıda islam birliği və Müsalmanların gələcəyi haqqında sevimli bilgilər sunulmaqdaydi...
Urmiye Şəhərində ki insanlarda Öz kimlik və dillərini daşıyan birilərinə yaxşı baxıb və yaxınlaşaraq bu bölgənin böyük Türk Ulusunun bir parçası olduğunu qanıtlamaya çalışmaqdaydilar.

Türkce və Türk necə Azerbaycan’ca və Azerbaycan’lı oldu

Dr.Abbasali DJVADİ
Bu yazı Türk Dünyası Dərgisinin June 1987 ci sayısında "Azerbaycan Türkçesi'nin Adlandırılıması hakkından bazi Notlar" adıylıa yayılmışdır, Görüldüğü kimin illərdir boyu Türkcə Dilimiz və Türk kimliyimiz çeşidli yönlərlə dartışma qonusu olub və sevinərək doğruya yaxın bir qavramlar üzərində də yüz illər öncə bilə Anlaşdığı bugün görülməktədir. Görüldüğü kimin Bizim Ana dilimizin adı yanlız və yanlız Türkcə yoxsa Türk dili söylənilməktədir və ardı bütün qavramlar çox sayıda yanlışlıqlar içərməktədirlər.
- Sənin Millətin nə?
- mən Müsəlmanam, eyni zamanda da Türkəm.
- Osmanlısan?
- yox, Bicanlıyam.
-Bicanlıların vətənı hara olur?
- bildiğin kimin Arazın O tayında Azərilər, bu tayında isə Bicanlılar yaşamaqdadır. Bunların ikisi birlikdə Azərbaycanlılar’I oluşdurur. Lakın biz tək Baışna Bicanlıyıq.
- Dilin Türkcə, yanı sən Türk sən?
- Məmin durumumu tək bir qavramla anlatmaq olmaz. Mə Türkəm, ancaq Bicanlıyam.
- E, o zaman sən Bicanlı Türk olmaq yerinə nədən Azərbaycanlı Türk deyib və sorunu çözməyirsən?
Üstdə yazılan dartışmalar 1891 ilində Bakıda yayınlanan Kəşkül Dərgisinədən alınmışdır, ancaq 100 il keçməsinə rağmən Arazın o tayı və bu tayındakı Ulus bu sorunu çözüb aşmış dəyillər!.
Bugün bir iran Azərbaycanlı’sına Soruşsanız dilini Türki və kimliyini Türk, vətəndaşlığını iranlı, Bölgə mənsubiyyətini Azərbaycanlı diyə adlandırar. Azərbaycanca, Azərbaycan dili və Türkcə həmən həmən heç Azəri qullanımına isə çox az rastlanmaq olur.
Quzey Azərbaycan’da isə Durum fərqlidir. 
Dilin təməlı eyni olmasına rağmən 50 ildən bəri Sovet Azərbaycanı’nda israrla Azərbaycanca və Azərbaycan dili qavramları qullanılır. Türki, Azərbaycan Türkcəsi, Azəri Türkcəsi və Azərbaycanlıların Ana dillinin Türk dili olduğunu açıqca göstərən hər türlü tərim bir tür tabu olmuş, kağaz üzərində olmasa bilə pratikdə yasaqlanmışdır. Türkcə sözü isə sadəcə Türkiyə Türkcəsi üçün qullanlır. Azərbaycan’canın Türk dili ailəsinin bir parçası olaraq göstərilir və Azərbaycanlılar da Türkmənlər, Özbəklər, Qazaqlar, Tatarlar vs kimin Türk dilli Ulusları olaraq göstərilməsinə rağmən bu gərçəyi dəyişdirməmişdir. Düşünüldüğü kimin qonu bilimsəllikdən çox siyasi boyut qazanmış ancaq bəllı olduğu kimin istalin zamanindan tabu halinə gətirən bu qonuyu bilimsəl olaraq çörüdəbiləcək bir çoxu tarixsəl və bilimsəl gərçəklər vardır.
əskı zamandan bəri Azərbaycan’ılar və gənəl olaraq iran Türklərinin əksəriyyətinin dili Türki, Türkcə vəya 19 ci yüz ilin ikinci yarısından bəri Azərbaycan Türkcəsi (Türkisi) olaraq adlandırılmışdır. Bildindiği üzərə tarixdə Azərbaycan’ca yoxsa Azərbaycan dili qavramları nə Ulus və nədə şairlər və yazarlar tərəfindən qullanılıb mənimsənməmışdır.
Örnək üçün Füzuli Divanının Ön sözündə yazır: bir müddət Türki və Ərəb şer və Farsi Qəsidə və tapmaca yazmaqla məşğul oldum. Ginə Füzuli bir başqa yerdə deyir:
Ol Səbəbdən Farsi ləfziylə çoxdur nəzm, kim
Nəzm-ı Nazik Türk ləfziylə ikən Düşvar olur.
Məndə tofiq olsa bu Düşvarı Asan Eylərəm,
Novbahar olgac tikandan Bərg-i Gül izhar olur.
Azərbaycan Türkcəsinin ilk çağdaş Sözlüklərində və dərs kitablarında da bu dil Türki və Türk- Tatar Dili diyə adlandırılmış. Mirza Fəthəli Axundzadə 1859 ci ildə yayınlanan Təmsilat adlı kitabından yazır: Təvəqqö edirəm ki, sən də mənim kimin, Adəmi Türki dilindı Adam yazasan, ‘Toxmi’ Toxum, ‘Cyft’i cyt, ‘müqəyyəd’i muğəyəd, ‘Ovrad’i arvad vs habelə özgə Əlfaz ki, Xəvas və Avamın istimalında müştərəkdir. Mriza Əli Əkbər Sabir(1862-1911) də hər yerdə Türki və Türk qavramlarını qullanmışdır. O Azərbaycanın milli Qəhrəmanı Səttar Xan üçün yazdığı şerində deyir:
Ta ki millət Məcnunin Tehran’da viran etdilər,
Türklər Səttar Xan ilə Əhd-ü peyman etdilər.
Yoxsa
Iştə Səttar Xan, Baxın iran’ni Ehya eylədi,
Türkülük, iranliliq təklifini ifa eylədi.
Çağdaş Azərbaycan Ədəbiyyat tarixinin banisi feridun Bəy Köçərli və Azərbaycan kömünist partisinin qurucularından, AzSSC’nin ilk Cumhurbaşxanı Nərmin Nərminov heç bir yerdə Azərbaycan’ca Qavramını qullanmamışdır. Örnək üçün N.Nərminov yazdığı iki kitabda başlıq olaraq yazır: Türk Azərbaycan dilinin muxtəsər Sərf-Nəhvi(Bakı 1899) və Müəlimsiz Türk dilini Öyrənməkdən Ötrü Ruslar üçün Asan kitablıqdır(Bakı 1900). Sovet Azərbaycan’ının Adlım Dilçilərindən Prof.Dəmirçizadə də Muasır Azərbaycan dili(Bakı 1972) kitabinin ön sözündə yazır Azərbaycan dili dediğimiz Dil uzun sürə Türki, Türk dili, Türkcə, Azərbaycan Türkcəsi adlarilə tanınmış və Rus dililə yazılmış bəzi yapıtlarda bilə Qafqaz – Tatar Azərbaycan dili anlamında qullanılmış. əlbəttə uzun sürə dəyil də tarix boyunca Türkcə adlandırılımış ancaq 1930lu illərdə Türk və Türki ifadələri siyasi nədənlərə Görə Sansüra uğramışdır. Ancaq bizə elə gəlir Azərbaycan’ca və Azərbaycan dili Qavramları çox da tuturalı dəyildir.
Dr.Cavad Heyət’in də bu il Tehran’da çıxan kitabinda yazdığı kimin Azərbaycanca qavramı ilk Gramer olaraq yanlışdır, o nədənini dilləri Ərazi və Coğragfı olaraq Adlandırma dəyil ilgili millət və kimliyə Görə adlandırmasını doğru görülməsini söyləyir. örnək üçün Ruscaya dəyil Rusca, Almancaya Dəyil Almanca, Məcarcaya dəyil Məcarca deyilir. Bu nədənlə Azərbaycanca dəyil Azəri demək gərəkirdi!
Ikinci olaraq Azərbaycan’ca yoxsa Azərbaycn Dili bu dilin Türk dili olduğunu bəlirləməməktədir. Örnək uyğun olmaya bilir fəqət Ərəbcə yerinə Mısırca, Ürdün vəyda Suudi Ərəbistanca qavramları qullamaq doğru olmazdı, halbuki Ərəbcənin bu şivələri arasında da bir büyük fərqlıklər vardır.
Bəzilərinə Görə bu Dili adlandırmaq üçün Azərbaycan sözcüyünə ‘Ca əkini əkləmək doğru dəyildir. Bunun nədənını bu qrup iran’da Azərbaycan dışında var olan Türklərı və Türk əyalətlərı olaraq göstərməktədirlər, eyni şəkildə Türkiyə və iraqda yaşayan milyonlarca eyni yoxsa çox bənzər Türk ləhcəsində danışan Nüfuslu Topraqlar vadır.bu dilə Azərbaycan’ca Demək Azərbaycan Sınırlarının dışında yaşayan fəqət eyni Türk ləhcəsini danışan Topluluqları inkar etmək olur.
Başqaları isə Azərbaycan’nın Türkləşməsində öncə burada Türk dili və ləhcələriylə heç ilgisi olmayan dil və ləhcələrin danışıldığını xatırladır və eyni zamanda deyirlər ki günümüzdə Azərbaycanda yaşayan bəzı azınlıqların Ana dili Türkcə ilə heç ilgisi yoxdur. Bu tepkilər nədənilə Azərbaycan Dili və Azərbaycan’ca deyilən dil açıqca bəllı olmur.
Bu tepkilər və eleşdirilrədən anlaşılır ki Sovet Azərbaycan’ında yayqın və Tuğralı olduğu şəkiliylə Azərbaycan’ca və Azərbaycan Dili termləri çeşidli Nədənlərdən dolayı saqıncalı və yanlışdır.
Ötə yandan bəzılərı Azərbaycan və Türkiyə ləhcələri də bir ortada gənəl Türk dilinin bu və ya başqa ləhcəsinə gənəl olaraq Türkcə, Türk Dili və Türki deyilməsinə yetərsiz görməktədirlər. Doğrusuda Türk Dilinin ləhcələri çeşidli Tarixi, coğrafı və siyasi nədənlər təməlındə o qədər bir birindən fərqli iləriləmiş ki bundan ləhcə fərqlığı bəlirlətməmək diqqətlərdən uzaq olur. bu nədəndən Anlaşılan, Dilin həm Türklüğü həmdə ləhcə özəlliklərini bəlirlətmək üçün Azərbaycan Türkcəsi, Azəri Türkcəsi, Azərbaycan Türk Dili  və ya Azərbaycan Türkisi qavramları daha doğru ola bilir. Tarixdə də fars və Ərəbcənin Qaşırından Türkcə və Türki eyni zamanda onu Türkcənin başqa ləhcələrində ayrıd etmək üçün Oğuz Türkcəsi, Səlcuq Türkcəsi, Azərbaycan Türkcəsi vs şəkilində də adlandırlmışdır.

Bilinmeyen Urmiye Soyqırımı 1918

Erməni çətələri və onların işbirlikçiləri February– June 1918 tarixində Güney Azərbaycanin Urmiye, Xoy, Salmas, köhnə şəhər vs kimin şəhərlərin Türklərə Qarşı bir soyqırım gərçəkləşdirmişlər.

Tarixsəl Erməni Qırğınları yanlız Quzey Azərbaycan Türkləri və Türkiyə yox bəlkə Güney Azərbaycan Türklərində amaclamışdır. 

Güney Azərbaycan’da Türk Soyqırımı iran’da Türk dövlətçilik gələnəyinin ortadan Qalxması və Fars Egemənliğinin başlamasıyla Eş zamanlı olduğu üçün bugünədək Gündəmə gəlməmişdir.

I. Dünya Savaşı sırasında Güney Azərbaycanın Batısında Osmanli Dövlətilə sınır olan Urmiye, Salmas, Xoy kimin Türk bölgələri Ermənı  və Asuri Silahli çətələrının amacı olaraq bir Xırıstıyan Dövlət yaranması üçün minlərcə Türkə Qarşı Qırğın gərçəkləşmişdir.   

Rus Ordusu 1917’də Savaşdan çəlilincə Silahlarini Erməni və Asuri çətələrinə bıraxaraq Türk Qırığınının yaşanmasına dolaylı olaraq dəstək olmuşlar, Rusların dışında ingiliz və Amerika’nin Urmiye Başkonsolosu və Başmisoner Dr. Shed’in də yardımıyla böyük bir Ordu oluşduraraq Güney Azərbaycanin Urmiye, Salmas, Xoy və Batı Bölgələrinə Saldırıb bir Türk Soyqırımı yaşadmışlar. Erməni və Asuri Silahli çətələri bu Qırğından sonra 24 saat içində Urmiye şəhərinin boşaltılmasını istəmişlər və ötə yandan Salams şəhərinə keçərək eyni Türk və Müsəlman soyqırımını gərçəkləşdirmişlər. 

Osmanlı’dan Qaçan 12000 Ailə Cilov, 2000 Ailə Yerli Erməni – Asuri və 5000 İrəvan Ermənisi, 800 Rus və 72 Fransız Subayı Əmrindəki 20 min kişilik Denəyimli və Donanımlı Ordu, rus Başkonsolosu Nikitin və ABD Başkonsolosu Shed’in siyasi yardımı və Gizli Fransız – ingiliz Dəstəyilə yerlı Türk – Müsəlman insanları öldürüb və bir Xırıstıyan Dövlət Xəyalıyla bir Türk Soyqırımı gərçəkləşdirmişlər.

February 1918’dən June 1918’ə qədər ən azı 130.000 Türk və Müsəlman Erməni və Asuri silahli çətələri tərəfindən Öldürülmüşdür. Silahli Erməni və Asuri çətələrin Amacı bölgədki Osmanlı birliklərinin bu bölgədə iləriləməsini əngəlləmək və Dış güclər yardımıyla bir Erməni Dövləti qurmaq olmuşdur. Bu Qorxunx Türk – Müsəlman Soyqırımı yaşandıqdan sonra  June 1918’də Osmanlı Ordusu Güney Azərbaycan’nın adı keçdiği bölgələrı Silahli Erməni və Asuri çətələrindən Arındırmışdır və Tarixsəl Qaynaqlarda yer aldığı kimin bölgədə ki Türklər Osmanlı Əsgərlərini Dil –kimlik baxımından özlərınə yaxın saydıqları üçün onları yaxşı qarşılamışlar.

Sanal Türk Dili Qurumu Qurulmali mi?

Umud Urmulu
Uluslaşma Sürəcində Dilin Rolu çox böyük olub və önəm Daşıyır, başqa deyişlə Dil və Uluslaşma sürəci Dil bilincindən keçər. Dünyada Böyük Əkincsəl Devrim və Dönüşümlər Dill Bilinci Üzərindən Gərçəkləşmiş və Gərçəkləşməkdədir.  
Güney Azərbaycan və iran sınırlarında bulunan Türk Ulusu neçə il bundan öncədən yenidən Canlanan Ulusal Oyanışı sonucunda çeşidli yönlərdə iləriləməkdədir, eləcə Türkcə qonusunda Sanal ortamda Türkcəni qorumaq və Türkcə yazıb- oxumaq gələnəyini yenilənməsi üçün bəzi insanlarimiz tərəfindən addımlar atılmışdır.
biz Türklərdə Ulusal Oyanış və Öz haqqlarımıza Qovuşma yanlız Türkcə üzərindən keçməlidir, eləcə Türkcə yazmaq və Türkcənin yenidən Canladırmaq üçün Hamımız qollarımızı Sıvamalıyıq, yoxsa Türkcə Bilinci olmadan Güney Azərbaycan Öz Bağımsızlığını əldə etsə bilə Düşünsəl və təməl olaraq fars dilinin Düşücə sınırlarını Aşamayacaqdi, fars Dilinin sınırlarını Aşıb və Türkcə Düşünməyə başlamaq üçün Türkcəmizlə çox ilgilənməliyik. 
iranda Türkcəmiz Tuğralı (rəsmi) bir dil olamdiği üçün heç bir Tuğralı və Qamusal alanda işlədilməməıkdədir, ötə yandan Türk Dilini qorumaq, gəlişdirmək və Güncəl Sorunlarini çözmək üçün heç bir Turğalı Örgüt olmadığı üçün Türkcəyə Gönül verənlər və yeni Türkcə öyrənənlərin önündə çox sayıda sorunlarlar bulunmaqdadır. Türkcəni gəlişdirmək və yazı Qurallari yenidən Gözdən keçirmək, Güncəl sorunlari çözmək  üçün keçmiş illərdə yanlız Varlıq Dərgisi və Dil qurultayından tartışılan qonular dışıdna heç bir bilimsəl çaba Olmamışdır.  
Çağımız medya çağıdır, Dilimizdə bir Güclü Görsəl medyaya sahib olmadiği üçün farsca Sözcüklərin ağır basqısı altındadır, farsca dışında Bilim alanlarında bilə Türkcəmiz bugün yetirsiz bir durumdadir.
Insanlarimizin çoxu latin Türkcə və ingilizcə bilmədikləri üçün Sanal ortamda olan çox sayıda bilimsəl Qaynaqlardan yararlana bilməmədədirlər, eləcə bir Tuğralı Örgütdə Türkcəmizlə ilgilənmədiği üçün yeni nəsil Gənclər və Türkcəni yeni öyrənənlər çaş baş qalmaqdadırlar.
Bu sorunu çözmək üçün nə etməliyik?
Dünyada Dil Qurumlari Dili yad Sözcüklərdən Ardındırmaq, Güncəl sorunlarini çözmək və Dil üzərindən Araştırmaq üçün yaradılır. Öz Ulusal Dövlətimiz olmadığı üçün və iran dövləti Türkcəni bir yad dil saydığından Dolayı Yasal və gərçək olaraq bir Türk Dili Qurumu yaradmamız imkansizdir ancaq sanal olaraq bu iş olabilir. Türk Dili Qurumu yaradılması Güney Azərbaycanin Bağımsızlığı, iran içində olması yoxsa Federal bir yapıya sahib olmasila dirək olaraq ilgili dəyildir ancaq etgilidir. Güney Azərbaycan və iran sınırlarında bulunan Türklər yaxın və orta gələcəkdə siysi olaraq hər bir başarıyı əldə etsələr yoxsa etməsələr bilə buna bağlı olmayaraq Türkcəmiz yaşamalıdır və yaşayacaqdır, iranda Türk kimliyi yaşadığı sürəcdə Türkcəmzidə yaşayacaqdır, ancaq Türkcənin sorunlarını çözmədən və onun qarşısnda olan yetərsizliklərını aşmadan Türkcə ölü bir dilə çevrilcəkdir. 
Çağımızda bir Dövlət Gücü olmadan bir Dili qoruyub, gələşdirib və Güncəl Sorunlarini çözmək çox zordur ancaq bizdə bir dövlət olmadığı dolayı Görəv bireylərdə və ən önəmli görevi Türk Aydınlari, Yazarlar, Qoşarlar, Öyrəncilər və bir sözlər Türkcəmizə Gönəl verənlərdədir.
Sanal Tük Dili Qurumu nə Etməlidir?
Qıssa sözdə Gərçək Dünyada Türk Dili Qurumunun yaradılamsı üçün birinci addımlar atıb və alt yapısını oluşdurmalıdır. Bu iş ortaq olmalıdır və Türkcə Akademik bilgi sahibi olan bir neçə insanimiz yoxsa Türkcəyə Gönəl verən insanlar sanal olaraq bir araya gələrək bu yolda addımlar atmalıdırlar, bir sitə yoxsa birinci addımlar üçün Blogger.com da yaranan bir veblogda işlər yörütülməli. Amac latin Türkcə bilməyən ancaq Türkcə yazıb oxumağa maraq göstərən insanlarımıza bilgi sunmaqdır, ötə yandan Türkcəilə ilgili tartşımalar bu alanda olmalıdır. Sosyal Facebook Düşürgəsində (sitə) Degi qurupu az çox bu yöndə çalışmalri var, ancaq Facebook düşərgəsi iranda yasaq olduğu üçün çox sayıda insanimiz bu bilgilərdən yararlana bilmir, və Degidə daha çox yad sözcüklərə dilimizdə olan əski sözlərı önərilir ancaq Türkcəni gəlişdirməyin və Qorumağın bir yönü Türkcənı yad sözcüklərdən arındırmaqdır.  ötə yandan bir ortaq düşərgənin var olması işlərın daha Düzənli bir ölçüdə yörütülməsini sağlayıb və bir bilgi qaynağını dönüşər.    
Sanal Türk Dili Qurumu çox böyük addımların ilkələrini bugündən ata bilir yetər ki Türkcəmizə Gönül verən insanlar bu iş üçün Qollarını sıvasınlar. 

Sanal Türk Dili Devriminin Birinci Addımları

Bu yazı Dégi Qrupunun birinci il Doğumu üçün yazılmışdır
Dil, bir Ulusun Ortaqlığı, Bir Toplumu Ulus Qonumuna Gətirən Bağın Ən Güclüsü, Bir ilətişim Aracı olaraq ilətişim sonucunda Doğan əkinc(Kültür) Elmanlarını Nəsildən Nəsilə Geçişini Sağlayan, Toplumun Gələnək və Yaşam Fəlsəfəsini Yaşatan, Ulusu Ulus Yapan və bir Ulusun Özəliklərını Qoruyan və Son olaraq Dil Bireyləri Ulusuna, Geçmişinə və Gələcəyinə Bağlayan ən önəmli Bağlardan birisi sayılar. 
Neçə il bundan öncədən Yenidən Canlanan Ulusal Oyanışımız bugün çox çeşidli yönlərədə irəliləməkdədir, bunlarından birisi Ana Dilimiz Türkcəyə özən Göstərən insanların Toplum və sanal dünyasında artması olmuşdur. Eləcə bugün hər bir Türk insani Yaşadığı şəhərin köçə və bölgəsində Türkcə Adlar, Damğalar vs’ın Yayqın olduğunu Görməkdədir, bu tür Dilsəl Gəlişimlər yanlız Ulusal Bilincin Yüksəlişinin Göstərgəsidir. Sanal ortamda bu işin önündə daha az əngəl olduğu üçün daha yayqınlaşmışdır, bugün çox rahatlıqla hər bir Türk gənci bir blog açıb Türkcə Görksöz  (Ədəbiyyat), Xəbər, Görüntü, film, kişisəl maraqlar vs paylaşmaqdadır. Eləcə bugün Facebook, Twitter, Friendfeed, Myspace, Netlog və minlərcə dünya çapında böyük sosyal Ağlar yaranmışdır, bunlar içində Dünyada olduğu kimin facebook sitəsi Güney Azərbaycan və iran sınırlarında bulunan Türklər arasında daha çox tanınmış və qullanılmaqdadır. Facebookda bilindiği kimin çeşidli amaclarla yaradılan Türkcə quruplar bulunmaqdadır, bunlardan birisi Sayın Mehan Baharli bəyin öncülüğündə yaradılan Dégi Qurupudur. Dégi Qurupun amacı Türkcəmzidə Sıxca işlədılən Farsca, Ərəbcə və Avropa kökənli kəlmələrə Qarşılıq sunup Sanal ortamda tartışmaq, incələyip dəyərləndirmək bəlirlənmişdir, eləcə Sanal Dünyasında Güney Azərbaycan və iran sınırlarında bulunan Türklərin TDQ (Türk Dili Qurumu) olaraq bu yöndə balaca, bəlli və sınırlı ölçüdə addımlar atmışdır və Atmaqdadır.
Dégi kimin qurupların yaradılışı Türk Aydınlarının Türkcəni qorumaq , Doğru Düzgün yazmaq, Türkcə gələnəyini yenidən Canlandırmaq, Türkcəni bir Görkül (Ədəbi) dil olduğunu gəncə nəsilə Göstərmək və bir Sözlə Türk Aydın və Düşünürünün Düşüncəsində yeni Kök salan Türk Dil Devriminin ip uclarının bir Göstərgəsi olduğunu Düşünməkdəyəm , bu Devrimçi Düşüncə Türkcəyə Gövənərək birinci illər boyu farsca yazan və farsca düşünən Türk Aydınlarına bir mesaj Sonmaqda, ötə yandan Türk Toplum və Türk Gəncinə Türkcə yazmaqda daha Özgüvən Sağlamaqdadır.  Aydınlar Toplumu yönverməklə adlımdılar, Türk aydını 100 ilə yaxın farsca düşünüb və farsca yaratdığından dolayı istər istəməz fars toplumun və bir gənəl anlamda iran Uluslarına Yönvermişdir. Bəlkə farsca düşünüb və farsca yazan Türklərın içərisində baramaq sayıda yanlız Türkcəyə özən göstərən və Türkcə düşünün insanimizi saymaq olur, bunlar Türkcəmiz yasaq olduğu dönəmlərdə könüllü olmadan özgə dil olaraq farsca yazmaq zorudna olsalar bilə ancaq həmişə Azərbaycan, Türk Ulus və Türkcəyə Önəm Qatıb və Qatqıda bulunmaq amacıyıla yolu çıxmışlar.     
Déginin yaradılışı farsca düşünən və yazanan Türk Aydınlar dışında Güney Azərbaycan və iran sınırlarında bulunan Türklərın Sanal ortamda Qullandıqları Görüksüzdə etgisi Sınırlı ancaq Qaçınılmaz olub, eləcə üç – Dörd il bundan Öncə bizim sanal siyasi Görüksüzümüzdə Sayın diyə bir Sözcük və qavarm Görülməməkdəydi ancaq bugün bu və buna Oxşar sözcüklər Dégnin etgilərindən birisi olaraq Görülməkdə və Qullanlmaqdadır. Ötə yandan Dégnin Türk yazar və Qoşarlarda Etgisi bəlkə indi dilədiğimiz qədər böyük Ölçüdə olmaya ancaq bu bir Dil Devriminin Başlanqıcıdır və gələcəkdə böyük addımlara yol açacağını düşünürəm,  Böyük Amaclar Balaca Addımların sonucudur.  Asimilasyon Siyasətilə qarşı qarşıya olan Uluslarda Dildən Başlayan Dirəniş Örnəkləri Dünayda az dəyildir, iran sınırlarında Bulunan Türk Ulusuda çeşidli yönlərlə bu tür Dilsəl Dirənişini Göstərməkdədir, bir zaman Azərbaycan Sözünün Ərəb Abecesilə necə yazılması, Türkcənin yabancı sözcüklərdən Ardındırması, Türk Dili-Ötək və Kimliyini mənimsəyib və daha Güvənlir bir Duruma gəlməsi bu Ulusal Dirnişin Örnəklərindən sayıla bilir. 
Grəçək Dünya Sınırlari bəlli olsa ancaq Sanal Ortamda sınır diyə bir Qavram söz qonusu dəyildir, Dégidə çox Sayıda Quzey Azərbaycan və Türkiyə Türklərindən bulunmaqdadır. Türkiyənin Türkcədə Durumu ortada və Yoruma gərək yox ancaq Quzey Azərbaycanda Üzülərək bir dövlət olub ancaq Türkcənin bu qədər Yetərsiz və Eybəcər bir dil durumuna Gəldiğini Düşünmək çox zor. Quzey Azərbaycanda Dövlət yoxsa Ulus Türkcəmizə nədən Özən Göstərməyib və onun bəslənməsi, Qoruması, Yanlışların Dözəltilməsi vs yolunda bir addım bilə atmayıb və atmamaqdadır? Çağımızda bir Dilin Qorunması üçün Dövlət Gücünün olması bir Qaçınılmaz təməllərdən sayılır, ancaq Quzey Azərbaycan dövlətinin Türkcəyə önəm verməməsi bu dövlət yapısının Türk Düşüncəsindən yoxsun olduğunun göstərgəsidir. Quzey Azərbaycanda Türkiyə seryallarini bir daha TVdə Göstərildiği zaman onu Türkcmizə Dövlət tərəfindən “Azərbaycanca” yoxsa “Azərbaycan Dili” dedikləri Dilə çevirərk Yeni bir Gülünc və Düşünüləməz işə imza atmış olurlar. Sizcə Türkiyə Türkcəsinin Azərbaycanda yayılması Nədən Quzey Azərbaycan dövlətinin Xoşuna Gəlməyə bilər? Bu Düşüncə Rus və fars Sömürgəçi anlayışı ola bilərmi? Quzey Azərbaycanli Qardaş-Bacılarımızla sanal ortamda danışdığımızda onlar Güney Azərbaycanli Türklərin Türkiyəliləşdiğini və Türkiyəlilər kimin Danışıb, Düşünüb və davrandıqlarını söyləyirlər. Bu Sözün gərçək və yanlış yönlərı vardır, Güney Azərbaycanli Türklər və eləcə iran sınırlarında bulunan Türklər Türkiyə Türkcəsi, Türkiyənin bölgə və Dünyada yürütdüğü  Siyasətin, Türkiyənin Seryallarinin, Türkiyənin Türkçülük Düşüncəsi, Türkiyənin Demorkasi Anlayşının və elcə Türkiyəni ilgiləndirən hər bir alanldan Dirək yoxsa dolayılı yollardan etgiləndiği kəsindir. Bugün şəhərlərimizin bir çoxunda peyklə yüzlərcə Türkiyə TVsi Türk Ailələr tərəfindən Görülməkdədir, eləcə mənim Öz ailəmdə bugün 8-15 yaşındanki uşaqlar Türkiyə Türkcəsini yaxşıca anlayıb və bəzən latincə yazma imkanlari Görülməkdədir, bu Türkiyənin dolaylı yollardan bizdə olan etgisidir. Ancaq sözün yanlış bölümü isə bizim Öz varlığımızı unutmaq və bir Türkiyəli kimin olmaq dəyildir, tərsinə biz Öz Ana Dilimiz Türkcə, Türk kimliyimiz, Vətənimiz Azərbaycani Düşünərək bəlkə Küsrəsəlləşmə Qavramının bir Tünü içərisində Türkiyədən bu üç Ulusal ilkəmizin qorunamsı və Yüksəlişinin Yolunu öyrənməkdəyik. Quzey Azərbaycan da danışalan “Azərbaycan Dili” Yoxsa  ”Azərbaycanca” bugün bizim Türk Gəncimizə Örnək ola bilməz, nədən soruşarsız? Balaca Anlatarsam Bu dilin Bizim Gəncimiziə nə verəbiləcəğini yaxşı Düşünməliyiq. Əyər bir ortaq Ədəbi, Bilim vs qonularında yazı birisi Azərbaycanca yoxsa Azərbaycan dilində və o birisi Türkiyə Türkcəsilə yazılırsa sizcə Güney Azərbaycanli və iran sınırlarıda bulunan Türk Gənci üçün hansı daha maraqlı və daha etgili ola bilər? Dil haqqıdna bu soruyu düşünən hər hansı bir insan nədən Quzey Azərbaycanda işlədən dilin Güney Azərbaycan üçün Örnək olamayacağını düşünməlidir. Bu Dil bugün çoxlu baxımlardan Yetərsizdir Türkdil bilgisi baxımından bizə örnək olabiləck durumda dəyildir. 
Türkiyə Axsaqlarıla birlikdə hər bir alanda Dünya İstandartlarina Uyğun olamq yolundan addım atmaqdadır, Üzülərək bu olay Quzey Azərbaycanda Görülməməkdədir. Bu gün hansı dəyərli Seryal, hansı yeni və gənc nəsil üçün yaradılan musiqi, hansı Demorkatik Anlayış, Hansı Türkçü Düşüncə və Davranış vs Quzey Azərbaycandan Örnək ala bilərik?          
Türkiyə Türkcəsi çox Baxımdan bugün Türk Dilini təmsil edən bir Qonumdadır və önümzdəki illərdə Türkiyənin bölgə və Dünyada Gücləndiğilə birlikdlə Türkiyə Türkcəsi Dünya Uluslararası dillər içərisində Önəm qazanacağı bir duruma gələcəyi öngörüşündəyəm, Türkiyə Türkcəsinin nə qədər Dünyada önəm Qazanamsı Eş anlamlı olaraq Türk dilinin önəm qazanamsı deməkdır. Quzey Azərbaycanda işlədilən dil kəsinliklə 20 ildə Göstərdiği Tavır və Düşüncəilə bu yolda bir addım atamaz, bunun çox sayıda nədəni var. Güney Azərbaycanda bir dövlət olmadığından Dolayı bizim üçün ən yararlı olay Türkiyə Türkcəsinin Dünyada önəm qazanamsı yolundan geçir. 
Bu Sıralar Déginin Bir yaşını Qutlayacayıq, Dégidən bu bir il içərisində hamımızın  Öyrəndiği Türkcə Sözcük sayısı az dəyildir, bu əməklərə dəyər vermək gərəkir. Mən Öz adıma bu bir il içərisində Dégidə Türkcəmizə Əmək verən hər bir arxadaşımıza verilən əməkdən dolayı Sağ olsun diyərək Can Sağlığı Diləyirəm. 
Türkcəmizin yaşanması ve yaşatılması, Ötəkimizin və kimliğimizin yaşaması Deməkdir.  
Sayğılarımla Umud Urmulu

Farsçanın Kıskacında Güney Azerbaycan Türkçesi

Umud Urmulu: yazıda Azeri sözü yerine Etnik kimlik Analamda Türk, Vatan Anlamınadn Azerbaycan ve Vatandaşlık Anlaminda ise Azerbaycanli kullanılmıştır.
Süer EKER / Güz 2008
Özet
Türki, Türki-yi Azerbaycani vb. adlarla da bilinen Güney Azerbaycan Türkçesi (GAT), Türk dili ailesinin Oğuz grubunun yazılı ve resmî dil olmayan bir üyesidir. İran’ın toplam nüfusunun % 24’ü Güney Azerbaycan Türkçesi Ana dili olarak onuşmaktadır(bu sözü kesin olarak söyleyemeyiz, iranda şimdiye kader heç bir etniksel Analiz Sayısı olmamış). Ancak Güney Azerbaycan Türkçesi, Farsçanın yoğun baskısı altındadır.
Azerbaycan’da ve bütün ülkede yaklaşık seksen yıldır Farslaştırma politikası yürütülmektedir. Bu çalışmanın amacı, Güney Azerbaycan Türkçesinin toplumsal-siyasal ve toplum-dilbilimsel durumunu kısaca analiz etmektir. Son bölümde Güney Azerbaycan Türkçesi’nin yeni görünümleri hakkında bilgi verilecektir.
In the Pincer of Farsi (Persian) Language South Azerbaijanian Turkish
Abstract
South Azerbaijan Turkish, also known as Türki, Türki-yi Azerbaycani etc., is a non-written and unofficial member of the Oguz group of the Turkic language family. In Iran, 24 % of the total population speaks South Azerbaijan Turkish as native language but South Azerbaijan Turkish is under the heavy press of farsi (Persian) language.
Persianization policy has been pursuing by official in Azerbaijan and whole country for about eighty years.
Main aim in this paper is to analyze briefly the socio-political and socio-linguistic situation of South Azerbaijan Turkish. In the last section aspects of South Azerbaijan Turkish will be introduced.
1. Giriş
Antik Pers, Sâsânî ve Sâmânî uygarlıklarının mirasçısı, bin yıldır Türk topluluklarının en yoğun yerleşim alanlarından biri, coğrafî ve kültürel bakımdan Anadolu ve Rumeli Türklüğü ile Orta Asya Türklüğü arasında köprü olan İran, Selçuklulardan, Rıza Şah’ın iktidara el koyduğu 1922 yılına değin, Türk hanedanları tarafından yönetilmiştir. Bu hanedanların etnik bakımından Türk, Ana dillerinin Türkçe olması, devletin ve baskın kültürün İranize niteliğini değiştirmemiştir.
Başlangıcı Bugut Yazıtı(1) ile belgelenen, Selçuklu döneminde gelişen ‘Türk-İran ortakyaşamı’ (İng. symbiosis) iki halk arasındaki kültürel, etnolengüistik hatta genetik yakınlıklar meydana getirmiştir. Ancak, Osmanlıların Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, Kafkaslar ve Irak’I hâkimiyet altına almalarının ardından, İran şahlığı ile siyasî ve dinî rekabetin yarattığı gerilim, bölgenin bugünkü siyasî yapısını da belirleyecek biçimde çatışma ortamına dönüşmüş ve bu süreç Kasr-ı Şirin anlaşmasına değin (1639) fiilen devam etmiştir. Firdevsî’nin Şehnamesi ile belgelendiği üzere, antic dönemlere uzanan İran-Turan rekabeti, dört yüzyıldır sıcak çatışma yaşanmaksızın, bugün de devam etmektedir.
‘Vahid’ Azerbaycan’ın Bölünmesi
İran, Osmanlının 1877-1878 Türkiye-Rus Savaşı (1293 Harbi) ile yaşayacağı trajediyi 1828 yılında Türkmençay Antlaşması ile yaşamış ve Aras nehrinin kuzeyindeki topraklarını Rusya’ya terk etmek zorunda kalmıştır. Rus işgaliyle, Kuzey ve Güney olarak ikiye bölünen Azerbaycan'ın tarihinde, bugüne uzanan yeni bir dönem başlamıştır.
Kuzey ve Güney Azerbaycan arasındaki ilişkiler yirminci yüzyılın ilk çeyreğinin sonuna, Rusya'da Bolşevik, İran'da Pehlevî rejimlerinin tesis edilmesine değin kısmen sürse de, bu dönemlerden itibaren Stalin’in yayılmacı, Pehlevîlerin asimilasyoncu siyasetleri ve Soğuk Savaş süreci, iki Azerbaycan arasındaki sınırlı ilişkileri fiilen kesmiş, toplumsal ve kültürel ayrımları belirginleştirmeye başlamıştır.
Rusya ve Türkiye ile komşu olan Güney Azerbaycan’ın, İran’ın modernleşme tarihinde önemli bir yeri vardır. Batıdan ve kuzeyden gelen değişim dalgalarının İran’ın bütününe aktarılmasında, Azerbaycan aracı bir rol oynamıştır. Osmanlıların 19. yüzyılda resmen başlayan yenileşme, batı dünyası ile siyasal, kültürel ilişki kurma süreci, II. Meşrutiyet, Cumhuriyetin ilk dönemlerindeki dil devrimi gibi sosyo-politik ve kültürel reform hareketleri, İran için hazır modeller teşkil etmiştir. Azerbaycan’ın bir parçasının Rus nüfuz alanına girmesi de, İran’ı modernleşme sürecinde kuzeyden gelen etkiye kısmen açık hâle getirmiştir.
Azerbaycan Türkleri ve Pan-İranizm
Azerbaycan  aydınlar tarihin her döneminde İran yönetimlerinde önemli roller üstlenmiş, ancak bu roller onları, genellikle, Fars kültürünü esas alan sisteme yakın olmaya zorlamıştır. Bugün için, dinî, siyasî hatta askerî bürokraside, en üst derecedeki imamet makamı da dâhil olmak üzere, çok sayıda Türk kökenlinin bulunması vb. ‘supap’lar nedeniyle, Türklerin yoğun bir tehdit algılaması ve bugün için İran’dan güçlü bir ayrılma talebi yoktur!?. Ancak bu iç içelik, Türk ve Fars toplumlarının bütünüyle kaynaştığının bir kanıtı değildir (bk. Aghajanian 1983: 211–224). ‘Tork-e xar’ gibi pejoratif mizah anlayışıyla simgelenen, Farsların Aryan ırkı, İran’ın Aryan ülkesi olduğunu, Pars (Fars değil) dilinin, üstünlüğünü ileri süren örtülü veya açık söylemler de bir İran gerçeğidir. Doerfer, Türklere, Türk diline ve kültürüne yönelik olumsuz yaklaşımlara, İran’ın bin yıl Türk egemenliği altında kalmasının yarattığı ‘muayyen bir kin duygusu’nun neden olduğu görüşündedir (1969: 1). ‘Pars’ kültürünü dejenere eden (!) başta Azerbaycan Türkleri olmak üzere azınlıklardan kurtulmayı, İran platosunda küçük, ancak yalnızca etnik Pars ögesine dayalı bir devlet kurmayı veya tam tersine Tacikler, Beluçlar, Afganlılar vd. İran dilli Aryan halklarıyla büyük İran yaratmayı amaçlayan romantik Pan-İrancı talepler de gündemdedir.
Gerçekte, İran adı da ‘General Rıza’ yani Rıza Şah’ın toplum mühendisliğinin bir ürünüdür. 1935’e kadar İran adlı bir ülke olmamıştır. İkinci Dünya Savaşı öncesinde, Alman telkini ile Persia yerine ihdas edilen İran (ve İranlı) adı, bir yandan etnik mozaikler için üst kimlik, bir yandan da Aryan köklerine bir göndermedir (bk. Yarshater 1992). Ari, Aryan terimleri ile ilintili olan İran adı, Pars/Fars etnik ve Persia yer adlarını da içine alan başlangıçtaki Pan-İranist tezine karşın, sonraki dönemlerde anlam ve içerik bakımdan gösterdiğinin tam tersini ifade edecek şekilde farklı etnik grupları şemsiyesi altına alan bir çatı kavram olmuş; böylelikle Türk, Arap, Fars; Yahudî, Hıristiyan vb. etnik kökenlere ve farklı inançlara mensup vatandaşların tamamı İranlı hâline gelmiştir.
Bugünkü Sosyo-politik Durum
Mevcut rejimin, antik İran kültürünü görmezden geldiğini, İslam sonrasına vurgu yaparak İran kültürünü Araplaştırdığını veya tam aksine, örtülü biçimde İran halklarını Farslaştırmaya, farklı dil ve kültürleri ortadan kaldırmaya çalıştığını iddia eden görüşler bir aradadır.
Özellikle 1990’lardan itibaren Doğu Bloku’nun çözülmesiyle başlayan süreçte, Azerbaycan Türklerinin siyasal yönetime kendi dil, kültür ve kimlikleri ile katılımına, örtülü Farslaştırma politikalarının engellenmesine yönelik talepler ve bu yolda bazı siyasî gelişmeler kamuoyunun gündemine gelmiştir; ancak, mevcut konjonktürde dış ve iç dinamiklerin, Güney Azerbaycan Türklerinin siyasal ve kültürel taleplerini hangi yönde ve ne ölçüde etkileyeceğini kestirmek mümkün görünmemektedir.
2. Dilbilimsel Coğrafya ve Azerbaycan Türkçesi
Oğuz Dilleri Türkiye Türkçesi, Gagavuz, Azerbaycan ve Türkmen yazı dilleriyle diğer sözlü değişkelerden meydana gelen Oğuz grubu Türk dilleri, ana çizgileri ile Batı Oğuzca ve Doğu Oğuzca olmak üzere ikiye ayrılabilir:
B(atı) Oğuzca => BB Oğuzca BD Oğuzca
D(oğu) Oğuzca => DB Oğuzca DD Oğuzca
Türkiye Türkçesi (BB), Gagavuzca (BB) ve Azerbaycan Türkçesi (BD), Batı Oğuzcayı; Türkmence (DD) ise Doğu Oğuzcayı meydana getirir. Kuzeydoğu İran'da aynı adla anılan vilâyette, Meşhed şehrinin kuzeybatısında konuşulan Horasanî(2) (DD) ve Özbekistan'ın Harezm bölgesinde konuşulan Harezm Türkçesi (DD) (Özbeklere göre, Özbekçenin Harezm-Oğuz değişkesi) de Doğu Oğuzcanın üyeleridir (konuyla ilgili olarak bk. Doerfer 1969: 10).
İran Nüfusu İçinde Türklerin Yeri
Türkçe değişkeler; Türk, Fars, Türkmen, Kürt, Beluç, Arap vb. Etni  gruplardan oluşan çok dilli, çok uluslu geniş İran coğrafyasının kuzeyinden güneyine, batısından doğusuna irili ufaklı adacıklar hâlinde yayılmıştır. İran’ın otuz bir bölgesinin hemen hemen tamamında Türkçenin bir değişkesi konuşulur.
CIA’nın 2007 yılı verilerine göre 65.397.521 olan İran nüfusunun % 51’i Fars, % 24’ü Türk, % 2’si Türkmen’dir. Farsça değişkeleri konuşanların oranı % 58, Farsçadan sonra ikinci sırayı alan Türkçe değişkeleri konuşanların oranı ise % 26’dır (bk. CIA-The World Factbook). Türkler, Türkiye Türkleri ve Özbeklerle birlikte nüfusça, Türk dünyasının en kalabalık topluluklarındandır. Azerbaycan Türkçesi konuşurlarının sayısının otuz beş milyona yaklaştığı ve nüfuslarının Farslardan fazla olduğu da ileri sürülmektedir (bk. Rehimlioğlu 2001: 341). Azerbaycan'ın % 90'ının Türkçenin çeşitli değişkelerini konuştuğu tahmin edilmektedir. Yakın zamanlarda İran’daki etnik grupları ve dilleri ortaya koyan bir nüfus sayımı yapılmadığından, gerçek sayıyı ve durumu tespit edecek very tabanı yoktur.
Güney Azerbaycan Türklerinin Yaşadığı Coğrafya
Türkçe konuşurları, esas olarak merkez Tebriz olmak üzere, İran'ın kuzeybatısında, Doğu ve Batı Azerbaycan ile Azerbaycan’ı kuşatan Erdebil, Zencan, Gilan, Kürdistan’ın bir bölümünde yaşamaktadır. Başkent Tahran’daki Azerbaycan Türkçesi konuşurlarının nüfusu Tebriz’in nüfusundan fazladır. Azerbaycan Türkçesini, Azerbaycan’da yaşayan Kürtler ve Farslar da kullanmaktadırlar.
Güney Azerbaycan Türkleri  değişkelerin konuşulduğu asıl coğrafya, Hemedan şehrinin kuzeyinden, kuzeybatıya doğru Urmiye ve Hoy üzerinden Türkiye’nin Nahcivan sınırına değin uzanır. Güneydoğu Anadolu’daki yerel diller, Anadolu ve Güney Azerbaycan arasındaki dialect continuum’u izole eden bir blok oluşturur.
Güney Azerbaycan Türkçesinin Sınıflandırılması
Türk dilleri ailesinin, etnik adlandırma ile Oğuz, coğrafî adlandırma ile Güneybatı (Batı), dil bilimsel sınıflandırmaya göre dağlı grubunda yer alır. Schönig, Azerbaycan Türkçesinin, ana çizgileri ile Azerbaycan Cumhuriyeti'nde konuşulan Kuzey Azerbaycan Türkçesi, İran'ın kuzeybatısında konuşulan Güney Azerbaycan Türkçesi ve Doğu Anadolu değişkelerinden meydana geldiği görüşündedir (1998: 260).
Azerbaycan Türkçesi, İran Türk dilleri içinde en tanınan ve üzerinde en çok bilimsel çalışma yapılan değişkedir. İran’da konuşulan ‘Türkçeler’ ile ilgili en kapsamlı araştırmaları yapan Doerfer'in tespitlerinden hareketle, bu ülkedeki belli başlı değişkeler arasında Azerbaycan Türkçesi , Aynallu, Kaşgay, Türkmence, Salçuk, Horasanî, Halaççanın adları sıralanabilir. Aynallu, Şiraz şehrinin güneydoğusunda, Kaşgay ise Fars eyaletinde konuşulur. Bilim dünyasında yeterince tanınmayan irili ufaklı başka değişkeler de bulunmaktadır.
İran, Doerfer’in ifadesiyle, dil bilimsel bakımdan dünyanın en son keşfedilen bölgelerindendir (Doerfer 2006: 273).
Şiraliyef’in coğrafî ölçütlere dayalı sınıflandırmasında güney (cenub) grubu içinde Naxçivan, Ordubad ve Yerevan değişkeleriyle (şive) birlikte Tebriz değişkesi de yer alır. Şiraliyef’i ve Bol’şaya Sovetskaya Entsiklopediya’yı esas alan Fundamenta’ya göre ise Tebriz ve Urmiye değişkeleri, Azerbaycan Türkçesinin sekiz büyük değişkesinden biri olan Kuzey İran değişkelerini oluşturur (Caferoğlu und Doerfer 1959: 281).
Yirminci yüzyılın başlarından itibaren, K. Foy, H. Ritter, H. S. Szapsal ve G. Doerfer’in önemli çalışmalarına rağmen, Azerbaycan Türkçesi değişkelerin sınıflandırılması hâlen çözümlenememiş sorunlardandır; ancak, Tebrizî, fiilen ölçünlü değişke olarak kabul edilir (Doerfer 2006: 272). (3)
3. Dilbilimsel Tarih ve Toplumdilbilime İlişkin Notlar
On birinci yüzyıldan itibaren İran üzerinden Anadolu’ya akan Oğuzlar ile İran ve Azerbaycan'da kalan Oğuzların aynı dilbilimsel özellikleri paylaştığı kuşkusuzdur. Anadolu ve İran Azerbaycan'ı arasındaki temas Selçuklular,Anadolu beylikleri ve Osmanlılar döneminden günümüze değin aralıksız sürmesine karşılık, Batı Oğuzca değişkeler 15.-16. yüzyıllardan itibaren ikiye ayrılmıştır. Azerbaycan Türkçesi, Dede Korkut, Fuzuli vb. Azerbaycan Türkçesi karakteristiği taşıyan ilk yazılı kaynaklardan bu yana İran, Azerbaycan, Irak ve Doğu Anadolu'da zayıf bir yazılı dil, ancak güçlü bir sözlü dil olmuştur.
Anadolu ve Azerbaycan Türkçesinin Birbirinden Ayrılması
Batı Oğuzcanın ayrı yazı dilleri hâlinde gelişmesinde, Osmanlı-Safevî siyasî, dinî ve askerî rekabetinin sonucunda ayrı coğrafyalarda kalan sözlü değişkeler, çatı görevi görecek ortak bir yazı dilinde gelişme imkânı bulamamış, BB ve BD Oğuz dilleri şeklinde dallanarak nispeten farklı dilbilimsel gelişmeler ortaya çıkmaya başlamıştır. Örneğin, Anadolu Oğuzcasında sıfat-fiiller ve zarffiillerin kullanımı yoğunlaşırken, İran edebiyatından yapılan çevirilerle Azerbaycan Türkçesinde Farsça tipi bağlaçlı cümleler daha ön plana çıkmaya başlamıştır (bk. Johanson 2006: 22, 30). Azerbaycan Türkçesinin 15.−16. yüzyıllarda İran’da edebiyat dili olarak kullanılması, bu değişkeyi bölgede bir ölçüde prestij dili hâline getirmiş, böylelikle, Anadolu Oğuzcası ile İran Oğuzcası dilbilimsel olarak da birbirinden ayrılmaya başlamıştır.
Türkiye Türkçesinin, Eski Anadolu Türkçesi ile başlayan müstakil yazı dili geleneği, modern Türkiye Türkçesi ile sürerken, Azerbaycan Türkçesi, özellikle son iki yüzyıldaki siyasal gelişmeler nedeniyle, istikrarlı bir gelişme sürecine kavuşamadan üç ayrı siyasî coğrafyaya dağılmış, kudretli bir yazı dili geleneği oluşturamamıştır. İran coğrafyasında kalan Azerbaycan Türkçesi konuşurları ise, aynı inanç dünyasını paylaştıkları Fars dil ve kültürünün kıskacından kurtulma imkânı bulamamışlardır.
Güney Azerbaycan Türkçe; konuşurlarının yirminci yüzyılın ilk çeyreğine değin ülkenin yönetimini ellerinde bulundurmalarına, kimi Fars çevrelerinin Safevî ve Kaçar hanedanlarının iktidarını Farsça açısından bir duraklama dönemi olarak değerlendirmelerine karşın, hiçbir zaman İran’da resmî dil olmamıştır.(Umud Urmulu:o zamanlardaki resmi dil kavramı şimdiki resmi dille ayni kavramı taşımıyor, elde olan bilgilere dayanarak Türkçe adı çekilen yıllarda Saray dili olub ve Tüm paralar, nizami çevreler vg de konuşulrmuş).
Türk Etnonimleri
Azerbaycan Türkü etnonimi geniş anlamıyla Güney ve Kuzey Azerbaycan, İran, Irak, Doğu Anadolu ve Gürcistan'da yaşayan Oğuz topluluklarını ifade eder. İran'da, pratik bir yaklaşımla, Kazaklar ve Türkmenler dışında kalan Türk topluluklarının tümü Azerbaycan Türkü, bu toplulukların dilleri de Azerbaycan Türkçesice olarak adlandırılmıştır.(4) Azerbaycan Türkleri, Türkiye Türkçesini İstanbul Türkçesi, Türkiye Türkçesi (Far. Torkî-ye Estanbulî, Torkî-ye Torkiyye) kendi değişkelerini Türkî, Türkî dili, Türkçe, Türkî-yi Azerbaycani/Azerbaycan Türkçesi (Far. Torkî, zebân-e Torkî, Torkî-ye Azerbaycani) etnik kimliklerini ise Türk (Far. Tork) olarak adlandırır. Türk etnonimi Kuzey Azerbaycan’ın aksine, güneyde sıklıkla kullanılır.(5)
Azerbaycan Türklerinin etnik ve dilbilimsel kökenlerinin Turanî değil, İranî olduğuna, sonradan Türkleştirildiklerine ilişkin Pan-İrancı yorumlara ve bu tezi kanıtlamaya yönelik tarih yazma çabalarına karşın, bugün milyonlarca Türkün ana dili, Türkçedir. Aryan kökenli olduğu ileri sürülen Türklerin  beş yüzyılda nüfusları ancak kendileri kadar, belki kendilerinden daha az olan Türklerin dilinin konuşuru hâline gelmeleri, dilbilimsel bakımdan kabul edilemez. Böyle geniş çaplı bir ‘dil bırakma’ eylemi için siyasî, sosyal ve kültürel uygun paradigmalar gelişmemiştir. İran’a akan Oğuzlar bin yıldır Oğuz, Farslar da Fars olarak bölgede varlıklarını sürdürmüşlerdir. Bununla birlikte, Güney Azerbaycan Türkleri; ortak tarihsel geçmiş, Şia geleneğinden beslenen ortak inanç dünyası, coğrafî ve siyasî birliktelik, Farsçanın yüzyıllarca bölgede Fars, Türk, Beluç, Kürt, Arap vd. halkların lingua francası oluşu vb. nedenlerle Fars kültürünün etki alanı içindedir.
Sosyo-politik Durum, Dil Planlamaları ve Anayasa 
Bilindiği gibi, ülkelerin bölge ve azınlık dillerini arka plana atan resmî ve ölçünlü dilin hâkimiyetini tesis eden, siyasî sınırlar içinde arka planda kalan dillerin kullanım koşullarını düzenleyen açık ya da gizli dil politikaları ve buna dayalı dil planlamaları vardır. Bu politikalar; tek dillilik (Fransa, Türkiye), eşit çok dillilik (Belçika) ve usal/bölgesel (Hindistan) dil dizgeleri olmak üzere üçe ayrılabilir (bk. Eker 2007: 130). Bugün siyasal bakımdan teokratik bir ülke olan İran’da, dil planlamaları ve bunların icrası tek dillilik esası çerçevesinde sürdürülmektedir.
Azerbaycan Türkçesi, bugün yaklaşık 40-50 milyon kişi tarafından konuşulmasına karşın, yalnızca Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî yazı dilidir. Kuzey Azerbaycan Türkçesi, Sovyetler Birliği döneminde iyice işlenmiş, bilimsel yönden araştırılmıştır. Dil ve yazım ile ilgili hususlar geniş ölçüde yerine oturmuş ve her alanda geniş bir literatür oluşturulmuş ve bağımsızlığın ardından sorunsuz biçimde Latin tabanlı yeni alfabeye geçilmiştir.
Azerbaycan'ın bağımsızlığını kazanması, kuzey ve güney arasındaki ilişkileri yeniden şekillendirmeye başlamıştır. Stalin döneminde hayata geçirilmeye çalışılan Güney Azerbaycan’ı işgal planları, Kuzeyli aydınların Azerbaycan’ın birleştirilmesi idealleriyle tevhit edilmişti. Bugün, Kuzeyin, Güneye yönelik ilgisi ve vahid Azerbaycan yaratma çabaları, Güney Azerbaycan'da ihtiyatlı bir ilgi ile karşılanmaktadır. Azerbaycan Türkçesindeki yayın faaliyetlerinin hemen hemen tamamı, Türk  nüfusunun ancak dörtte birinin yaşadığı Kuzey Azerbaycan'da yapılmaktadır. Güney Azerbaycan Türkçesi, yazılı ve sözlü ölçünleri bulunmadığından, on milyonlarca konuşuruna rağmen, mevcut durumda günlük ihtiyaçları karşılayan bir yerel dil durumundadır.
Güney Azerbaycan'da, 1945–1946 yıllarında Sovyet desteğiyle kurulan Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti’nin resmî dili Türkçe idi; ancak bu yapay devlet gibi, Türkçenin resmî dil niteliği de kâğıt üzerinde kalmış, bir süre sonar İran bölgede hâkimiyetini tekrar tesis etmiştir. 1925–1979 yılları arasında Pehlevî hanedanının ve ardından yeni rejimin çok etniteli bir mozaik olan ülkeyi, ‘Tek dil, tek ulus’ politikaları ile İran ve İranlı üst kimliği altında toplayan, ama aslında Fars dilini, Fars etnisitesini ve kültürel değerlerini ön plana alan politikalarında köklü bir değişiklik yoktur. Farsçanın tartışılmaz baskınlığı ve zengin tarihsel mirasa sahip İran kültürü, farklı hayat tarzlarını, dilleri ve etniteleri bir arada tutmaktadır. Farslık, Türklük vb. birer alt kimlik; buna karşılık İranlılık üst kimlik, Farsça da bu üst kimliğin ortak ve resmî dilidir (‘İran ulusu’ kavramı için bk Ludwig 1999: 183-217). Doğrudan veya dolaylı baskı süreçlerinin yarattığı ‘diller çatışması’nda Türkler sürekli geri adım atmaktadır. Fars ögesini ön planda tutan politikalarda paradoksal biçimde Türk kökenli yöneticiler de önemli rol oynamaktadır.
Pehlevî rejiminin Türk diline koyduğu yasak, yakın dönemlere değin sürmüştür.(6) İran anayasası, Farsça dışındaki dillerin kullanımıyla ilgili sınırlı bir serbestiyet tanımakla birlikte, Türkçe resmî eğitim, öğretim ve iletişim dili değildir. Ülkede, geçici Türkçe kurslarının dışında, Türkçe öğretim yapan herhangi bir resmî öğretim kurumu yoktur.(7) Zaman zaman ‘Türk dilinde medrese (üniversite)’ vb. sloganlarla yapılan kitlesel gösterilere rağmen, bu talepler dikkate alınmamaktadır.(8)
Anayasa’nın resmî dil, yazı, takvim ve ülke bayrağını düzenleyen ikinci bölümünün 15. maddesine göre, İran’ın resmî dili ve yazısı, halkının lingua francası Farsçadır. Resmî belgeler, haberleşme, basılı metinler-kitaplar bu dilde ve yazıda olmak zorundadır. Bununla birlikte, bölge ve kabile dillerinin basında, kitle medya organlarında ve bu dillerin edebiyatlarının öğretilmesi amacıyla, Farsça ile birlikte okullarda okutulmasına izin verilmektedir. Bu hükme karşın, okullarda Türk dili ve edebiyatının öğretilmediği bilinmektedir. Anayasanın 19. maddesine göre, hangi etnik gruba, kabileye ait olursa olsun, bütün İran vatandaşları eşit haklara sahiptir. Renk, ırk, dil vb. unsurlar ayrıcalık ögesi değildir. Aynı bölümün 16. maddesine göre Arapçanın, ilköğretimin ikinci kademesinden itibaren okutulması zorunludur.
Bu hükümler genel olarak değerlendirildiğinde, 15. ve 16. maddelerin, açıkça, 19. maddeyi ihlal ettiği görülmektedir. Bütün dillerin (ırkların ve renklerin) eşit olduğu bir siyasî yapılanmada, Farsça dışındaki dillerin örneğin Türkçenin okullarda, ancak Türk edebiyatının işlenmesi esnasında ve o da, Farsça ile birlikte kullanılabilmesi, Arapçanın ise ortaöğretimden itibaren bütün sınıflarda zorunlu olarak okutulması, ülkenin en çok konuşuru bulunan ikinci diline yönelik açık bir ayrımcılıktır. Öte yandan, Azerbaycan dışında ve özellikle başkent Tahran’da milyonlarca, belki on milyona yakın konuşuru bulunan Türkçenin, dolaylı biçimde, birkaç bin konuşuru bulunan ‘bölge’ ve ‘kabile’ dilleri arasında gösterilmesi, ancak etno-lengüistik bir tecrit uygulamasının ifadesi olabilir.
Farsça, 1935’ten bu yana uygulanan ‘tek devlet, tek dil’ politikaları ve Farsçanın tarihsel mirasın ve devletin dili olarak sağladığı toplumsal baskınlık ve prestij, Fars olmayan unsurların dilleri üzerinde baskı yaratmakta, ortaya çıkan diller çatışmasında, doğal olarak, Türkçe gerilemektedir.
Kimi Türk aydınları, Fars milliyetçilerinin Türkleri asimile etme ve ‘monolit’ bir Fars ülkesi yaratma peşinde oldukları ve kısmen emellerine ulaştıkları görüşündedir. Bu amaçla, yerel ağızlar arasındaki farklılıkların artırıldığı, şehirleri karşı karşıya getirerek toplumsal ayrılıkların körüklendiği ve üst dilden yoksun, dağınık değişkeler hâlindeki Güney Azerbaycan Türkçe'nin direnme imkânını kaybettiği inancı yaygındır. Nitekim Azerbaycan eyaleti sınırları içinde bulunan Tebriz'e bağlı Hemedan, Zencan, Urmiye, Erdebil, Qazvin ayrı vilâyetlere (Far. ostân) bölünerek bunların birbirleriyle ilişkileri kesilmiş, bu suretle, Türkçe değişkeler, Türk dilinin gelişme ekseni dışında kalmış, Farsçanın baskısı altına alınmıştır.
Tarihî bir kültür merkezi ve Azerbaycan Türklüğünün başkenti Tebriz kentine yönelik örtülü tecrit politikaları da gündemdedir.
Türkçe; başta Tahran ve Tebriz olmak üzere, Türklerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerde nüfusun büyük bir bölümü tarafından birinci dil olarak kullanılmaktadır. Büyük şehirlerde, özellikle sosyo-ekonomik düzeyi yüksek eğitimli ailelerin çocuklarında kısmî dil kayıpları görülmektedir;(9) ancak, yoğun nüfus etkeni, kısa ve orta vadede dil yitimini gündeme getirmemektedir.İki dilli olan ve günlük yaşamda sürekli kod değiştirmek durumunda bulunan Türklerin dili, konuşurun niyet, maksadı, eğitim düzeyi ve duyarlığına bağlı olarak söz varlığından söz dizmine değin bütünüyle İranize karakter gösterebilmektedir. Gerek söz varlığı, gerekse söz dizimiyle neredeyse Farsçalaşan Türkçe kodların yanı sıra, etnik ve dilsel duyarlığın geliştiği, Farsça etkisinin asgarî düzeye indiği örnekler de görülmektedir. Bu çevrelerde Farsça sözcükleri ve gramer ögelerini mümkün olduğunca kullanmama çabası gözlenir.
Güney Azerbaycan Türkçesin’ de Üç Farklı Toplumdilbilimsel Değişke
Gerçekte bütün diller gibi, çok sayıda etnik, bölgesel, toplumsal alt değişkeden oluşan Güney Azerbaycan Türkçesi, ortaya konulan filolojik malzemeden ve toplumsal ihtiyaçların doğurduğu dilbilimsel sonuçlardan hareketle, üç kategoride değerlendirilebilir. İlk kategoride Küzey Azerbaycan Türkçesi ile hemen hemen önemli farkı bulunmayan Klasik Azerbaycan Türkçesi; ikinci kategoride, söz, söz grubu ve söz dizimi bakımından ileri derecede Farsça kodların kopyalandığı Karışık Dilli Azerbaycan Türkçesi ve son kategoride söz, söz grubu ve söz dizimi bakımından bu kez ileri derecede Türkiye Türkçesi kodlarının kodlandığı Türkiye Türkçesine Yaklaşan Azerbaycan Türkçesi yer alır.
Klasik Azerbaycan Türkçesi genellikle sözlü ve yazılı edebî metinlerin dili olarak, özenli dil kullanımına ve söz sanatına dayalı olması nedeniyle spontan değil, planlıdır, gelenek ve bütün dilbilimsel düzeylerde Türkçe kodlar ön plandadır. (10)
Farsçaya Yaklaşan Karışık Dilli Türkçe: Sözlü iletişimde farklı diller ya da değişkeler arasında, bir dil durumundan başka bir dil durumuna, dilin bir işlevinden bir başka işlevine geçiş yani kod değiştirme olgusu, kuşkusuz çok dilli bireylerde ve toplumlarda ön plandadır. Türkler, Farsçanın yoğun baskısı altında, amaç, iş, yaş, yakınlık derecesi, cinsiyet, psikolojik ve sosyolojik durum gibi sayısız belirleyicilerin bulunduğu iletişim ortamlarında, sürekli olarak  Türkçeden Farsçaya veya Farsçadan  Türkçeye kod değiştirmektedirler. Yaşamın hızla aktığı bir süreçte, bir dilden diğerine sürekli keskin geçişler yapmak mümkün olmadığından, her iki dilin ortak unsurlarının yarattığı bir tür, diller arası sandhi, bir başka deyişle konuşurlar için bir karma dil ortaya çıkmaktadır. Karma diller edilgen dilin, etken dilin normlarını ve kodlarını bütünüyle benimsemediği, bir tür orta yoldur. Özellikle spontan sözlü iletişim sürecinde, Türkçe ile Farsça arasında ortaya çıkan bu karma dil, işlevsel açıdan kolay iletişim, minimum enerji; sosyal psikoloji bakımından bir uzlaşmadır.
Dikkat çekici diğer bir gelişme de resmî kanallar aracılığıyla yapılan resmî ‘karışık dilli’ Türkçe yayınlardır. Süre bakımından sınırlı bu yayınların dili söz seçimi, cümle kuruluşu ve kimi söz kalıplarının kullanımı bakımından İranize karakter gösterir. Bu da, Azerbaycan Türkçesinin öz kaynaklarının kullanılması ve geliştirilmesinden ziyade, Farsça ‘destekli’ bir iletişim dilinin yaratılmasına yol açmaktadır.(11) Böylelikle, Azerbaycan Türkçesinin, Farsça karşısında edilgenleştirilmiş, günlük yaşamın temel ihtiyaçlarını karşılamakla sınırlandırılmış işlevinin dışına çıkılmamış olmakta yani devlet güdümlü bir karma dil yaratılmaktadır. Karma bir dil, siyasal hâkimlerce, kuşkusuz bağımsız dile oranla daha ‘kabul edilebilir’dir.
Türkiye Türkçesine Yaklaşan Azerbaycan Türkçesi: Türkiye'deki gelişmeleri yakından takip eden, kendilerini Türk dünyasının bir parçası olarak gören ve bu itibarla Türkiye’ye yakın Güney Azerbaycan aydınların, yayınlarında 'kesinlikle, öyrenci, özellik, toplantı, başqan’ vb. TT'den kopyalanan sözcükleri rahatlıkla kullanmaktadırlar. Sosyalist-komünist ideolojiyi benimseyen, etnik belirleyicilere vurgu yapmayan kimi Güney Azerbaycan Türkçesi konuşurlarının da benzer bir çaba içinde bulunması ilgi çekicidir. Öztürkçe, Azerbaycan Türkçesi ve Farsça söz varlığından oluşan bu karma dilde ‘devrim, deyer, özgürlük, özel mülkiyet, sömürü, toplumsal qalxışma’ hatta TT’de bulunmayan *devrimci savaşdaş, *erkeksel vb. TT unsurların yanında Farsça âmâr (istatistik), serheng (albay), şîrxargah (kreş), zemîne (konu, zemin) vb. sözler yan yanadır.
Bu çevrelerce, dili ve yazımı ölçünleştirme, Farsça ögelerden arındırma çabalarıyla Güney Azerbaycan Türkçesi'nin yerel özelliklerinin büyük oranda göz ardı edildiği, TT'ye ve Kuzey Azerbaycan Türkçesi'ye çok yakın bir yazı dilinin oluşturulmaya çalışıldığı anlaşılmaktadır.(12) Aslında bu olgu, Türkiye’nin etki ve nüfuz alanında bulunan yakın çevresindeki Türkiye Türkçesi konuşmayan Türk dilli toplulukların hemen hemen tamamında gözlemlenebilir (Romanya Tatarcası örneği için bk. Süer Eker, ‘Ekstra Küçük Bir Dil Olarak Romanya Tatar Türkçesi’, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 2006, C. 23, S. I: 2, s. 85-100).
Varlıq dergisiyle simgelenen bu hareket, mümkün olduğunca Türkçenin ses dizgesine uyarlanan sesçilleştirilmiş ‘Arap köklü Türk elifba’ ile TT'ye yakın ve ölçünlü bir dil yaratmayı amaçlamaktadır. Örneğin, yakın geçmişte yapılan Ortoqrafi Seminarı’nın ardından yayımlanan resmî ve bağlayıcı yönü bulunmayan 'Türk Dili Yazı Kuralları' başlıklı bir yazım kılavuz yayımlanmıştır. Bu kılavuzdaki düzenlemelere göre elif, vav, ye harfleri ve diakritik işaretleriyle 9 ünlü sesbirim için farklı harfler oluşturularak e/ė; v/o/ö/u/ü; ı/i karışıklıkları önlenmiştir. Arapça, Farsça sözlerin de, özgün imlalarına göre değil, Türkçe söyleyişe uygun biçimde yazıldığı görülmektedir.
Yayım Faaliyetleri
Münferit yayım faaliyetlerinin ve Türkçe konuşan nüfusa oranla önemsiz sayılabilecek nicelikte süreli yayıncılığın yanı sıra, az da olsa edebî ve bilimsel yayın faaliyeti yapılmaktadır.(13) Son dönemlerde uluslarası ağda Güney Azerbaycan kaynaklı çok sayıda ‘blogcu’nun Azerbaycan Türklerinin dil, kültür ve edebiyatını tanıtmayı, ulusal uyanış ve bilinç yaratmayı amaçlayan elektronik yayınları da dikkat çekicidir.
Güney Azerbaycan Türkçesi ile yapılan yayınlar genel olarak değerlendirildiğinde, bu yayınların dil bilgisinin Güney Azerbaycan Türkçesi'nin değil, Tebriz, Urmiye vb. değişkelerin hatta daha yerel değişkelerin dil bilgisi olduğu gözden uzak tutulmamalıdır.
Sonuç
İletişim imkânlarının gelişmesiyle uluslararası ağın yaygınlaşması, karşılıklı ziyaretlerin artması, uydu aracılığıyla televizyon ve radyo yayınlarının rahatlıkla izlenmesi Türkiye, Kuzey Azerbaycan ve Güney Azerbaycan arasındaki dil bağlarının güçlenmesini, kısmen ve belirli çevrelerle sınırlı olsa da, yerel ögelerin yerini ortak ögelere bırakmasını ve farklılıkların azalmasını sağlamaktadır.
Stalin ve Pehlevî politikalarının ürünü olan yerelleştirme ve asimilasyon uygulamaları sonucunda yakın dönemlere değin farklılaşma sürecine giren Oğuzcanın bu değişkeleri, son gelişmeler çerçevesinde, birbirleriyle yakınlaşma sürecine girmişlerdir. Bugün her üç Oğuzca değişke arasındaki karşılıklı anlaşabilirlik oranı, çoğu filolojik malzemede % 90'ın üstündedir hatta Kuzey ya da Güney Azerbaycan'da yayımlanan herhangi bir yapıtın dili, ölçünlü Türkçeye, Türkiye Türkçesinin herhangi bir değişkesinden daha uzak değildir.
Güney Azerbaycan Türkçesi’nin, Doğu Anadolu değişkelerinden tek önemli farkı, İran’ın siyasî sınırları içinde konuşulmasıdır. 40–50 milyon konuşuru bulunan Türkçenin gelecekte nelerin beklediğini kısa ve orta vadede bölgedeki siyasal gelişmeler ve özellikle Güney Azerbaycan Türklerinin tutumu belirleyecektir.
Etek yazılar:
1 - Birinci Göktürk Kağanlığı dönemine ait ilk yazılı belge sayılan ve tipik Göktürk mezar kitabeleri özelliklerini taşıyan Bugut Yazıtı’nın (581) toplam 29 satırdan ibaret üç yüzü bir Doğu İran dili olan Soğdca yazılmıştır (bk. Klyaştornıy, Livşic 1992).
2 - Doerfer, Horasanînin, Türkmencenin bir değişkesi olmadığını, Azerbaycan Türkçesi ile Türkmence arasında bir köprü teşkil ettiğini hatta Eski Anadolu Türkçesi ile kaleme alınan 'karışık dilli' kimi eserlerin, aslında, bölgeden Anadolu'ya göç eden Horasan Türklerinin kaleminden çıktığını ileri sürülmüştür (Horasan dil ve kültürü ile ilgili
olarak bk. Gerhard Doerfer, Wolfram Hesche, Türkische Folklore-Texte aus
Chorasan, Turcologica 38, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1998; Sultan Tulu, Chorasantürkische Materialien aus Kalat bei Esfarayen, Klaus Schwarz Verlag, Berlin 1989; Doerfer 2006: 274-275 vd.).
3 - Güney Azerbaycan Türkçesi, tipik bir Oğuz-Azerbaycan değişkesi olarak bu grubun genel özelliklerini sergiler. Kent içinde ve dışında alt değişkelerden meydana gelen Tebriz değişkesine özgü kimi fonetik ve morfolojik ayırt edici özellikler şu şekildedir:
Artlık-önlük uyumunun zayıflaması: bil-max 'bilmek' (krş. KAT bil-mek ay.), geleceğam (krş. KAT geleceyem) ‘geleceğim’; altı-ni 'altıyı', kurşun-i 'kurşunu' vb.
Dudak uyumunun zayıf olması: oglı ~ oglu 'oğlu', gördi ~ gördü; yayun 'yazın', bahçalarun 'bahçelerin’ vb.
İkinci kişide n > w gelişimi: Kerkük Türkçesinde olduğu gibi, iki ünlü arasında kalan ikinci kişi ve iyelik eklerinin ünsüzü, w'ye gelişir: *başuŋa > başuwa 'başına', ataŋa > atawa 'atana' vb.
Söz başında k- yerine g- bulunması: Kuzry Azerbaycan Türkçesi’de keç-, keç sözlerinde korunan k-, Tebriz değişkesinde ötümlüleşir: geç-‘geçmek’, geç ‘geç’. Çok heceli eklerin büzülmesi: geldiŋiz > geldü:z ‘geldiniz’, diliŋize > dilü:ze ‘dilinize’ vb.
Şimdiki zamanın –(I)rI ile kurulması: Yine Kerkük Türkçesindeki olduğu gibi, üçüncü tekil kişi çekimi geliri ‘geliyor’, gediri ‘gidiyor’ vb. şeklindedir (Güney Azerbaycan Türkçesi ayrıntılı dil incelemesi için bk. Ergin, Muharrem, Azerî Türkçesi, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1981).
Farsçanın bütün gramatikal düzeylerde etkisinin yoğun olması: “cesr-i gozeştede 'geçen yüzyılda', herçend 'her ne kadar', ġeyr ez '...den başka', xodâ-ye men 'Aman Allahım!', xoda ne kerde 'Allah göstermesin!', xodâ hâfez 'hoşça kalın', çap ol- 'basılmak, yayımlanmak', Şurevî 'Sovyetler', hemîn 'bu', ferhengî 'kültürel'” vb. Farsça hazır söz kalıpları yoğun biçimde kullanılır. Bunda, Türkçe konuşanların iki dilli olmasının etkisi büyüktür.
4 - Bugün etnik ad olarak kullanılan Azerî ( < Far. Âźerî < Pehlevî) ve ondan türeyen Azerbaycan ( < Far. Âźarbâygân < Pehlevî) toponimi İranca kökenlidir (krş. KAT Odlar Yurdu ‘Ateş Ülkesi’). Tarihî Pehlevî dilinden Klasik Farsça aracılığıyla Modern Farsçaya arkaik imlasıyla aktarılan Âźer, ‘ateş’ karşılığındadır. Sözcük, ‘Güneş yılının dokuzuncu ayı’, ‘Güneş ayının dokuzuncu günü’ vb. anlamlarla ve kadın adı olarak kullanılmaktadır (bk. Mo’în 1331: 37). Tarihî nedenler dolayısıyla Azerî etnite ve dil adını benimsemeyen, bunların yerine Türk, Türkçe adının kullanılması gerektiğine ilişkin görüşler de bulunmaktadır.
5- Azerî kökenli İranlı bilimadamı ve sanatçılar; kısa özgeçmişlerinin ‘bildikleri diller’ bölümlerinde ana dilleri Azerî Türkçesini, genellikle İngilizce Turkish, Azerbaijan Turkish Language terimleri ile ifade etmektedirler.
6 - Bu yasak, Aryamehr (Aryanların Güneşi) unvanlı Şah’ın iktidarı döneminde, 1979’a değin, devlet radyo ve televizyonlarının müzik-eğlence programlarında ve birkaç folklorik yayında kısmen görmezden gelinmiştir.
7  - “ ‘Ezîz (Aziz) Azerî vetendeşler (vatandaşlar): Bilirik ki her savadlı (okuma-yazma bilen) Azerbaycanlı ve İran’da Türkî diliyle danışanlar (konuşanlar) savad (okumayazma) örgenmeleri (öğrenmeleri) Farsî dilinde olub (olup) ve savadlılar az çox (çok) Hafez (Hafız-ı Şirazî) ve Heyyam’ın divanların oxuyub (okuyup) ve olara (onlara) tanıştılar.” cümleleri durumu özetlemektedir (bk. Moderris 1994).
8 - “İran ulusu inşa etme sürecinin bir sonucu olarak azınlık gruplarından gelen ‘dil hakları’ talepleri reddedilmiş veya en iyimser yorumla bu talepler, dilbilimsel değil, siyasal içerikli olduğu iddiasıyla, dikkate alınmamıştır. Azınlık dillerine yönelik resmî önlemler, bu dillerin toplumdaki dilbilimsel işlevlerini azaltmaya yönelmiş, bu hakların kamuda kullanımını bazen sınırlandırmış, bazen de yasaklamıştır. Otoritelerin çiftdilliliğe yönelik genel tutumları esas olarak negatif olmuş, çiftdillilik ulusal birlik için tehdit olarak değerlendirilmiştir. Bu durumun, azınlık dillerine yönelik yasakların ortadan kaldırılmasından on yıl sonrasına, yani 1990’lara kadar az ya da çok sürdüğü söylenebilir. 1990’larda iç politikanın bir ölçüde ‘liberalleşme’si ile bazı dil topluluklarında örneğin Türklerde (ve Türkmenlerde) özellikle eğitimli kitlede bir ölçüde dil kaybı yaşanırken bir yandan da dil ve kültürü koruma hareketi gelişmiştir.” (İran’daki Türklerin toplumdilbilimsel durumları ile ilgili olarak bk. Bani-Shoraka 2007: 160-166 ve Bosnalı 2004: 111-122).
9-  Azerbaycan Türkçsinin dili ve kimliğinin mevcut durumuyla ilgili olarak Bani-Shoraka tarafından Tahran’ın sosyo-ekonomik durum ve eğitim düzeyi bakımından farklılıklar gösteren üç semtinde ailedeki büyük ebeveynler, anne, babalar ve çocuklar arasındaki çok yönlü iletişimde dil seçimi ile ilgili yapılan bir anket çalışması ve bununla ilgili
istatistiksel sonuçlar, Azerbaycan Türkçesinin mevcut toplumsal işleviyle ilgili önemli veriler sunmaktadır. ‘Büyük ebeveynler ve ebeveynlerde dil seçimi yüzdeleri’ ve ‘Kardeşler, eşler ve çocuklarda dil seçimi yüzdeleri’ başlıklı tablolardaki verilerin ayrıntılı biçimde incelenmesiyle ortaya çıkan sonuçlar ilgi çekicidir. Buna göre, büyük ebeveynlerde dil seçimi açıkça Türkçe lehinedir. Genç katılımcılar ise daha çok Farsça kullanmaktadır. Düşük, orta ve yüksek eğitim düzeyleri ile yaş grupları arasında önemli farklılık bulunmaktadır. Eğitim faktörünün eşlerde dil seçimini etkilediği görülmektedir, yüksek eğitimli katılımcılar eşleriyle genellikle Farsça konuşmaktadırlar. Eşler çocuklarıyla iletişimde ise çoğunluk Türkçeden ziyade Farsçayı veya daima Farsçayı seçmektedir (çalışmayla ilgili ayrıntılı değerlendirme ve tabloların yorumu için bk. Bani-Shoraka 2007: 166-172).
10 - Bir Axşam Üstü
Mehemmed Reza Levaî
O günü hėç zaman unutmayacağam. Bir
axşam üstü. Bir yabancı dehşetin
içinde döyünen ürek, sonra bir qara
arabanın vıyıltısı, bu sehneni def’eler
zihnimde salıp çıxmışdım. Bir gün
meni de yaxalayacaqmışlar. Arabaya
atılmağımı, gözlerimin bağlanmasını,
ihanetler ėtdiklerini dėmirem artıq. Az
sonra bir darısqal otaq bucagında
sendele bağlandım. Bir quru ses
başıma düşdü.
-Sen bėş yüz doquzuncu paxmasan ki
dilin dinc oturmur…
بير آخشام اوستو
محمد رضا لوائی
اوگونو هئچ زامان اونوتماياجاغام . بير آخشام اوستو .
بير يابانجي دهشتين ايچينده دويونن اوره ك ،سونرا بير
قارا آرابانين وييلتيسي . بو صحنه ني دفعه لر ذهنيمده
ساليب چيخميشديم . بير گون مني ده ياخالاياجاقميشلار .
آرابايا آتيلماغيمي، گؤزلريمين باغلانماسيني، اهانت لر
ائتديكلريني دئميرم آرتيق . آز سونرا بير داريسقال
اوتاق بوجاغيندا صندله باغلانديم. بير قورو سس باشيما
دوشدو. سن بئش يوز دوققوزونجو پاخماسان آي ديلين
دينج اوتورمور
http://www.azarturk.com/lavai-biraxsam.asp
11 - Hayyam’ın şiirlerinin ‘Türkî’ diline tercüme edildiği bir kitaptan alınan aşağıdaki cümleler, gerek teşkili gerekse içeriği ile bu karma dile işaret ederken, bir yandan d bu dille ilgili ipuçları vermektedir. Çevirmen, radyo televizyonların Türkçe programlarında Farsça ve Arapça unsurların çok yoğun olarak kullanıldığına ve bunun Türkçe konuşanlar tarafından doğal karşılandığına dikkat çektikten sonra,
kendi tercümesinde de benzer bir yönteme başvurduğunu, zaman zaman bazı ibareleri çevirmek yerine, şiirin aslındaki biçimiyle aktardığını ifade etmektedir. Ancak, çevirmen, bunun iyi bir yöntem olmadığının da farkındadır. Nitekim son cümlede Hafız veya Hayyam’ın şiirlerini Azerbaycan Türkçesine daha başarılı biçimde aktaran olursa, sonraki baskılarda onun bu çevirisine yer vereceğini söylemektedir:
“Azerbaycan İran radyo televizyonlarında Türkî bernâmelerinde o qeder Farsî ve ‘Erebî kelmeleri işlenib ve işlenir ki bu emr teqrîben hamıya âdet ve me’nûs olub ve biz de var imkânıyla se’y ėtmişik gazelleri Hafızda ve rubaileri Xeyyâmda Azerî Türkî diline çėvirek ammâ o yėrlerde ki görmüşuq Hâfız’ın ġezellerinin ‘etri lâzım nazara gelir be’zi kelmeleri ‘eynen Hâfız’dan veya Xeyyâm’dan alıb işletmişik ve şi’rlerin esâletin saxlamağı güc aparan hünernümâlıqda tercih vėrmişik. Kerâren dėyirik ki yaxşıraq tercümeler her kimin terefinden gelse ve elimize yetişse gelen çapda onu sahibin adıyla çap ėdecegiz.”
Bu cümleler, söz dizimi bakımından neredeyse Farsçadır veya Farsça ifadelerin kısmen Türkçeye çevrilmiş biçimidir.
12 - “Ön Söz: İkinci Türk dili Qurultayı: Qıpçaqlar: 9'uncu 'asrda Kimeklerden ayrılan Qıpçaqlar batıya göçmüşler ve Oğuzlarla quzeyden qonşu olmuşlar. Kaşgarlının haritasında bunların yurdu Hazar denizinin quzey batısında gösterilmişdir. Qıpçaqlar onuncu 'asrın ikinci yarısından sonra güclenib Oğuzları tazyiq etmeğe başlamışlar ve onların göç etmelerinde önemli rol oynamışlardır.’ (Varlıq dergisi, sayı: 112-1,113- 2).”
13-  Güney Azerbaycan Türkçesi ile yapılan yayınlarla ilgili listeler ve toplu bir inceleme için bk. Bilgehan A. Gökdağ, Salmas Ağzı, KaraM 2006, s. 1-55).