كلمات و اصطلاحات ناب تُركی شهر تُركنشين باهار در استان آزربايجانی همدان

کلمات و اصطلاحات ناب تُركی شهر تُركنشين باهار در استان آزربايجانی همدان 

نگاهي به كلمات و اصطلاحات ناب تُركيی شهر تُرك‏نشين باهار ( واقع در استان همدان ) و ضرب المثلهاي آن

 تحقيق  و تدوين : حميد رضا شريفی ، غلامرضا بهاری ( باهارلي ) 

 http://hemedan-az.blogspot.com 

چاپ شده در هفته نامه «  سينا  ». شماره 137  ( 2/4/1386 )

كلمات و اصطلاحات

1-  چيبين  /    çibin

اين كلمه در زبان فارسي به معناي " مگس " است . در ميان مناطق تُرك نشين استان همدان ، فقط مردم شهر " باهار" ( بهار ) ، اين كلمه بسيار اصيل و قديمي تُركی را به كار مي برند و در ساير مناطق اين استان به جای " چيبين "  كلمه  "ميلچك"/ milçək به كار مي رود . طبق بررسي هاي محدود ما ، به جز شهر " باهار" ( بهار ) ، در شهر اردبيل و اطراف آن ، ساوه و اطراف آن ( شاهسئون ها ) ، اشتهارد و اطراف آن و استان " ايغدير"/ ‎ığdır  واقع در كشور تركيه و نيز بعضي مناطق جمهوري آزربايجان نيز كلمه " چيبين " بكار مي رود و در ساير نقاط به جاي " چيبين "  از كلمه  " ميلچك"/ milçək   و  "سينک"/  sinək استفاده ميشود .

در فرهنگ لغت "آزربايجان  ديلينين  ايضاحلي  لوغتي" ( منتشره در كشور آزربايجان ) ذيل كلمه ی " چيبين "  آمده است :  « چيبين : ميلچك . قوش  دَه‏نَه‏يَه   ييغيلار ، چيبين   شيره‏يه » . 

ضمناً در كشور تركيه " جيبين‏ليك " ( به معناي : پشه بند )  نيز بكار مي رود .

عارف متفكر و شهيد آزربايجان عمادالدين نسيمي ( متولد 1369 ميلادي شهر شاماخي كشور آزربايجان ـ  شهادت در حلب سوريه  به  سال 1417 ميلادي  )  در غزلي با مطلع  :

دونوگون  مونتظيرم  من  كي ، بو  پَرگار   نَه‏دير؟

گونبدـ ي  چرخ ـ ي  فلك ، گردش ـ ي  دَووار  نَه‏دير؟

مي گويد :

بير  چيبين  طبعينه   باخ !  بال  نه‏دن ، زهر ، نَه‏دن

يئنه  بير  يئرده  عجب ، گنج   نه‏دير ،  مار   نه‏دير

كتاب " فرهنگ تركي نوين " ( تاليف اسماعيل هادي ـ چاپ انتشارات احرار تبريز ) ذيل كلمه " چيبين " مي نويسد  :

« ... به گفته " كلاوزن " اين واژه ، اولين بار در " تركي خاقاني " و در كتاب " قوتادغو  بيليك "  ظاهر مي گردد . ضمناً " كلاوزن " ، صورت قديمي " چيبين "  را " چيبون"/  çibon  ضبط كرده است »  [ رجوع كنيد به : " فرهنگ اتيمولوژيك تُركي ما قبل  قرن سيزدهم ميلادي "  ، نوشته‏ي  " جرارد كلاوزن "  ، چاپ آكسفورد انگلستان ، 1972 ميلادي ] .

طبق نوشته "پروفسور محمد تقي زهتابي" در كتاب "ايران تورك‏لرينين اَسكي تاريخي " ( جلد اول ـ صفحه  134) ، تُرك‏هاي " سومئر" ( فرهنگ و تمدن درخشان سومر، متعلق به شش هزار و پانصد سال پيش است) نيز كلمه ی "چيبين" را به صورت  "زيبين"/ zibin بكار مي برده اند.

ـ به " پشه "ی فارسي ، در شهر " باهار" ( بهار ) ، "مئغمئغَه"/ mıqmıqə و نيز " كورَه چيبين"/ korə çibin  ؛  در تبريز "ميغميغا"/  m‎ıqm‎ıqa؛ در مُغان " هونو"/ hunu و در تركيه " سيوری سينَك"/  sivri sinek گفته ميشود .

 2-  سيروچماق  /     siruçmaq

اين كلمه در اصطلاح تُركی شهر " باهار"   ( بهار ) ، معادل " سُرسُره بازی كردن" در زبان فارسي است . اين واژه  از دو جزء تشكيل شده است : سيروچ + ماق كه " ماق" علامت مصدر است . اين كلمه در بسياري از مناطق ديگر آزربايجان به صورت "سوروشمك"/  sürüşmək‏ يا "سوروشمك"/  süvrüşmək‏ و در معني "لغزيدن و فرو افتادن" بكار ميرود . دركشور تركيه ( در لهجه استانبول ) ، اين كلمه بصورت "سورچمك"/ sürçmek  و در معني " لغزيدن" بكار مي رود . در تركي قديم نيز، صورت اين‏كلمه "سورچماق"/ surçmaq  بوده  است .

بنابراين كلـمه "سيروچماق" بمـعني " لغزيدن" است كه در شهر " باهار" ( بهار ) اين كلمه به معني "سُره سُره بازی كردن" كه نوعی "لغزيدن"  است ، بكار مي رود و برای افاده معنی مطلق "لغزيدن" , از كلمه "سيريلماق"/  sirilmaq استفاده مي شود .

 لازم به ذكر است كه كلمات " سُرسُره , سُرخوردن , سُريدن "  در زبان فارسي  از همين كلمه تركی , اخذ  و  وارد فارسی شده است .

ضرب المثل ها  و تعبيرات

1- « بال  ييمَه‏ميش ، بَلايه   قالديْم  »

Bal yiməmiş bəlayə qaldım

( به ترکی ادبی : « بال  يئمَه‏ميش ، بَلايا   قالديْم  » )

Bal yeməmiş bəlaya qaldım

ترجمه فارسي : عسل نخورده ، دچار بلا  شدم  .

  2- « قورت  اوْلمييَه‏ن  يئرده ، مئيدان  چاققالينيْ »

 Qurt olmiyən yerdə, meydan çaqqalinı

( به ترکی ادبی : « قورت  اولمايان يئرده ، مئيدان  چاققاليندير » )

Qurt olmayan yerdə, meydan çaqqalındır

ترجمه فارسي : جايي كه گُرگ نباشد ، شُغال ،  ميدان دار‏‏ی  مي كند  .

 نكته :  گُرگ  در فرهنگ تُرك ، سمبل شجاعت است .

3- «  اوْددن  كول  تؤره‏ر ،  كولدن  اوْد »

 Oddən kul törər, kuldən od

( به ترکی ادبی : «  اوددان  كول  تؤره‏ر ،  كولدن  اود » )

Oddan kül törər, küldən od

ترجمه فارسي : از آتش ، خاكستر ، زاده مي‏شود  و  از خاكستر ، آتش   .

 4- « يئل  قايَه‏يَه  نَه‏مئلَه‏ر [  نَمَه  ائلَه‏ر ] ؟! »

 Yel qayəyə nəmelər [ nəmə elər ] ?!

( به ترکی ادبی : « يئل  قايايا  نَه‏مئلَه‏ر [  نَمَه  ائلَه‏ر ] ؟! » )

Yel qayaya nəmelər [ nəmə elər ] ?!

 ترجمه فارسي : باد چه ضرری به صخره مي تواند  بزند ؟  .

 5- «  دؤوه‏نئ  يُوكي‏نَن  بيراخيد ، چيبينئ  چيدار‏ليری !  »

 Döəne yukinən bıraxıd, çibine çıdarlırı !

( به تركي ادبي :  « دَه‏وَه‏ني  يوكي ايله  بيراخيب ، چيبينی  چيدارلايير ! » )

Dəvəni yükilə bıraxıb, çibini çıdarlayır !

ترجمه فارسي : شتر را با  بارش رها كرده و مگس را پابند  مي‏زند ! .

قسمت  دوم  

 چاپ شده در هفته نامه «  سينا  ». شماره 138 ( 19/4/1386 )

كلمات و اصطلاحات

 3 –  ييْغله‏ماق/  Yığləmaq

 الف ) مردم شهر "باهار" ( بهار ) كلمه "ييْغله‏ماق" را به معني و مترادف با كلمه "آغله‏ماق/ آغلاماق" ( گريه كردن ) به كار مي برند ؛ مثلاً مي گويند :

«  اولئنين ننه‏سْسی  چوْخ   ييْغليْری ( نكته : حرف "ن" در آخر " اولئنين" به شكل "نون غنّه" تلفظ ميشود )

 Ülenin nənəssı çox yığlırı‎

 ( به ترکی ادبی : « اؤلونون  ننه‏سی  چوْخ   ييْغلاييْر

Ölünün nənəsi çox yığlayır  

ترجمه فارسي :  « مادر شخص مرده  ، خيلي گريه مي كند » ؛

 يا مي گويند  :

«  اوُشاق   ييْغله‏رديْ »

Uşaq  yığlərdı

( به ترکی ادبی : «  اوشاق   ييْغلا‏رديْ » )

 Uşaq  yığlardı

ترجمه فارسي : « بچه , گريه مي كرد »  ؛

  و البته هر دو كلمه " آغله‏ماق "   و " ييْغله‏ماق "  را در كنار هم  نيز به كار مي برند , مثلاً مي گويند :

 «  بوْ  ايش  آغله‏ماق  ـ  ييْغله‏ماقايْنن  قاباقه  گئدمه‏ز »

 Bo  iş  ağləmaq - yığləmaqınən   qabaqə  gedməz

 ( به ترکی ادبی : «  بُو  ايش  آغلاماق  ـ  ييْغلاماقايله  قاباقا  گئدمه‏ز »

 Bu  iş  ağlamaq - yığlamaqilə   qabaqa  gedməz  

ترجمه فارسي :  « اين كار با گريه و زاري پيش نمي‏رود » .

 هم چنين مجازاً  , به فردي كه در بازيهاي چند نفره ، بخواهد با گريه كردن و زير پا گذاشتن قانون و قواعد بازي ، برنده شود "يئغله‏غان" / Yığləqan   ( يعني : كسي كه زياد گريه مي كند ، گريه رو ) مي گويند .

 در زبان تركي , پسوند  "ـاغان/ ـَگن" , براي افاده معني "مبالغه" و "شدت" بكار می رود , مثلاً : قاچاغان ( فراری ، زياد فرار كننده) ، آغلاغان ( زياد گريه كننده ) ، گزه‏گن (سياح ، دوره گرد) ، كوسه‏گن ( كسی كه خيلی زود قهر مي كند ) ، دوراغان ( ثابت ، غيرمتحرك )  و  ... گويند .

 با بررسي محدود و غير كامل ما ، بنظر مي‏رسد كه در استان همدان و نيز ساير استانهاي آزربايجان ، احتمالاً فقط مردم شهر "باهار" ( بهار ) , كلمه اصيل و قديمي تركي "ييْغله‏‏ماق/ ييْغلاماق" را بكار می برند و در ساير مناطق آزربايجان , كلمه  "آغله‏ماق/ آغلاماق"  بكار مي رود .

 ب ) كلمه تركي  ييْغله ماق / ييْغلاماق  در شعري از شاعر ملي و بزرگ تؤركمن يعني "مختوم قولو فراغی" ( متولد 1733 ميلادي = 1145 هجري قمري و متوفي به سال 1790 ميلادی = 1204 هجری قمری ) به معناي "گريه كردن" بكار رفته است ، آنجا كه او در مرگ فرزند كوچكش مي سرايد :

 آيريليغا  آدام اوغلی   نئيله سين؟

كيم  قالار گؤرمايين  اجل  حيله سين؟

مختوم قولی !  حيئوان   بيلسه   باله سين

آدام اوغلي  ييْغلاماين   بولارمي ؟!

 ترجمه فارسي:

آدميزاد در برابر جدائي چه كند؟

چه كسي مي ماند (هست) كه حيله اجل را نبيند؟!

"مختوم قولی" وقتي حيوان بچه اش را درك مي كند

چگونه ممكن است آدميزاد گريه نكند؟!

 ج ) "ميرزا مهدي خان استرآبادي" ( اديب و منشي سلطان ترك ايران "نادرشاه افشار" ) در فرهنگ لغت تركی اش بنام "سنگلاخ" ـ كه تاليف آنرا در سال 1173 هجری قمری = 1759 .م خاتمه داده است ـ مي نويسد :

 «  ييْغي/ Yığı : به معني گريه باشد" ؛ "ييْغلاماق/ Yığlamaq : يعني گريه كردن" ؛ "ييْغلاتماق/ Yığlatmaq : يعني گريانيدن" ؛ "ييْغلاشماق/ Yığlaşmaq به معني مفاعله است يعني با يكديگر گريه كردن" ؛ "ييْغلامسينماق / Yığlamsınmaq يعني گريه ناك شدن ( = دروغي گريه كردن ، تباكي ) ؛ "  ييْغلاغو/ Yığlağu به دو معنی بود : 1- به معني گريه است 2- به معني گريان بُوَد"  » ( نگاه كنيد به : فرهنگ تركي به فارسي سنگلاخ  ,  ويرايش آقاي روشن خياوی ، نشر مركز (تهران) ، چاپ دوم ، 1384 ، ص 270 ) .

د ) زبانشناس بزرگ ترك "علامه قاشغارلی ماحمود" ( محمود كاشغری ) در دايره المعارف عظيم و جاودانی اش با عنوان "ديوان لغات الترك" ( كه آنرا حدوداً يك هزار سال پيش , براي آموختن زبان تركی  به عرب ها در سال 451 هجری قمری / 1072 ميلادی تاليف نموده است ) , درباره كلمات "ييْغله‏دی / ييغلادی"  و   "ييْغلتدی/ ييغلاتدی"  توضيحاتي آورده است كه ترجمه فارسی آن چنين است :

«  يغلادی : اُغلان يغلادی , يعنی  "بچه گريه كرد "  و  "  يغلَتّی :  اُل آنی يغلتی  , يعنی او ، وی را گرياند و به گريه واداشت  »   ( رجوع كنيد به : ترجمه فارسی ديوان لغات الترك , مترجم  : دكتر حسين محمدزاده صديق ، نشر اختر ( تبريز )  , چاپ اول 1384 ، صفحات 566 و 438 ) .

ه ) آقاي "اسماعيل هادی" در كتاب خود به نام "فرهنگ تركی نوين" ذيل كلمه "آغلاماق" مي نويسد :

«  آغلاماق : گريه كردن ؛   آغلاتماق : گرياندن ؛   آغيْ/ آغيْت : نوحه، مرثيه ؛   آغلاغان : گريان، نالان . آغلاغان اوشاق :  بچه پرگريه [ بچه ای كه زياد گريه مي كند] .   كلمه در اين معنا ، در قديم به صورت ييْغلاماق بوده , كه بعداً تغيير يافته ... » ( رجوع كنيد به فرهنگ تركی نوين، تاملاتی در عرصه ريشه شناسي، مولف: اسماعيل هادی، انتشارات احرار تبريز، چاپ اول، 1379) .

 و ) در تركی قديم كلمه "يوْق/  Yoq” نيز وجود دارد كه احتمالاً  با كلمه "ييْغله‏ماق / ييْغلاماق"  مرتبط است ؛ "علامه كاشغری" در كتاب "ديوان لغات الترك" ذيل كلمه "يوغ" مي نويسد :

«  يوْغ :  اؤلو  گؤمولدوكدن  سونرا  ،  اوچ  يا دا  يئدی گون  ايچينده  وريله‏ن  يئمك  » ( رجوع كنيد به كتاب  Divan-ü Lugat-it Türk  ترجمه به تركی تركيه اي از : سَچگين اردی ، سراب توبا يورد اَسَر ، ناشر : قابالجی يايين ائوی ( استانبول ) ، چاپ اول 2005 ميلادي ، ص  699 ) .

 "ميرعلي سيد اف" در مورد "يوغچی" مي نويسد :

 «  در دنياي تركهای اوْغوز ، "يوْغچی"ها ، هنرمندان خيلی نزديك به "قام"ها بوده اند . "يوْغچی" ها هم مثل "قام" ها ، با به دوران انداختن چرخ حيات انسان را روح افزا نموده ، مرگ را به تمسخر می گرفتند . آنها از طرفی براي مرگ , گريه و از طرفي هم , مرگ را مسخره كرده ، چرخ را برای خلق انساني جديد به دوران وا مي داشتند ... » ( رجوع كنيد به كتاب : "قام ـ شامان و نگاهی به اساطير خلقهاي ترك" ، نويسنده : ميرعلی سيد اف ، مترجم : صمد چايلی ، نشر اختر ( تبريز ) ، چاپ اول 1381 ، ص 20 ) .

قسمت  سوم  

 چاپ شده در هفته نامه «  سينا  ». شماره 139 ( 2/5/1386 )

كلمات و اصطلاحات

  4 -   وارَه  اوْلماق  /      Varə  Olmaq

 در سالهاي نه چندان دور ، در شهر باهار( بهار ) ، بعضی خانواده ها دام ( گاو ، گوسفند و ... ) محدودی داشتند و شير دامهایشان ، برای بدست آوردن فرآورده های دامی مثل ماست ، كره ، روغن و  ... كفاف نمی كرد ؛ از همين رو هر چند خانواده با توافق با يكديگر , شير دامهايشان را هر روز به يك خانواده عضو گروه مي دادند ؛ مثلاً اگر هفت خانواده با هم قرار مي گذاشتند ، هر روز يك خانواده از گروه ، به نوبت ، شير شش خانواده‏ی ديگر را دريافت مي‏كرد . مردم شهر باهار ( بهار ) به اين گونه همياری و تعاونی‏ سنتی  ، "وارَه  اوْلماق /    Varə Olmaq "  ميیگفتند .  برای اندازه گيری ميزان شير تحويلی به يك خانواده  , معمولاً از شاخه‏ی درخت انگور استفاده می شد  و هر گِره شاخه‏ی آن , كه " بوْغوْم" / Boğom  ( به ترکی ادبی : " بوْغوُم" / Boğum  ) ناميده مي شود ، معيار اندازه گيری بود .

اين نهاد زيبا و سنتی تعاونی در منطقه‏ی كورَنگ ( كبود راهنگ ) نيز با عنوان "وَرَه‏داشلوق" / vərədaşloq  معمول بوده  و هر يك از اعضای تعاونی نيز "وَرَه‏داش" / vərədaş  ناميده مي شد ( در زبان تركي ، پسوندِ  "داش/ دَش" ، اغلب معادل معنی "هم" در زبان فارسی است ، مانند : يولداش به معني همراه و "دوست"  ؛ قارداش/ قارينداش  يعنی : زاده شده از شكم يك مادر ، برادر ؛ ديلداش به معني همزبان ؛ يوردداش به معني هموطن ) .

 در شهرستان " ساوه " نيز اين گونه همياری مرسوم بوده و به هر يك از اعضاء تعاونی " واراداش" /  varadaş‏ " گفته می‏شد . ( نگاه كنيد به كتاب : " فرهنگ مردم كوهپايه‏ی ساوه " نوشته‏ی : عبدالله سالاری ، ناشر : سازمان ميراث فرهنگي كشور ، چاپ اول – 1379  ، صفحه 130 ) .

 5 -  سوْن  بؤشؤگ/   son böşög

"سوْن بؤشؤگ"  ( به ترکی ادبی : "سوْن بؤشوگ" /  son böşüg) در شهر باهار ( بهار ) به آخرين بچه خانواده گفته مي‏شود ( در زبان فارسي يعنی : ته تغاری ) 

-  كلمه "سوْن /  Son " در زبان تركي ، به معني "پايان ، آخر ، آخرين و انتها " است ؛ بعنوان مثال : "سوْن گون" ( آخرين روز )  ،  قيْشيْن  سوْنو ( آخر زمستان ) . صورت قديمي كلمه‏ي "سوْن"  ،  "سوْنغ/ Song  بوده است . "علامه قاشغارلی ماحمود" ( محمود كاشغری) در كتاب عظيم‏‏ خود به نام " ديوان لغات الترك " ( تاليف شده در حدود يك هزار سال پيش ) در شرح معنی "سونق" به معني "نهايت و آخر هر چيز" ، اين مثال را آورده است : « بو  سؤز سوْنغيندا  آيغيْل »  يعنی : « در آخر اين سخن، حرف بزن »  .

-  كلمه‏ی " بؤشؤگ"/‏ böşög كه در مناطق ديگر آزربايجان و كشورهاي ترك ، به صورت " بئشيك"/ beşik نيز تلفظ مي شود ، در زبان فارسي به معنی "   مهد و گهواره" است . صورت قديمی‏تر اين كلمه "  بئشوك"/ beşük مي باشد .

ضرب المثل ها  و تعبيرات

 6 -  « ايت  قوُرساغيْ  ، ساريْ ياغ   گؤتؤرمز »  

İt qursağı , sarı yağ götörməz

( به ترکی ادبی : « ايت  قوُرساغيْ  ، ساريْ ياغ   گؤتورمز » ) 

İt qursağı , sarı yağ götürməz

ترجمه فارسي : « معده‏ی سگ ، روغن حيوانی را نمي‏تواند تحمل كند »

در اين مَثَل تركي  "ايت قوُرساغيْ "  ( معده سگ ) ، كنايه از سرشت و طينت بَد  و "ساريْ ياغ "  ( روغن حيواني )  كنايه از عناصر مادی يا معنوی عالی است ؛ مثلا ، اگر فرد صالحی ، شخصِ پستی را با سخنان عالی و بلند موعظه نمايد و آن شخص ، اهميتي به آن موعظه ندهد ، اين مَثَل در مورد آن شخص بكار مي‏رود 

 7 - «  اَر ـ آروادين   دوْاسيْ  ،  قَرَه‏يازين   هوْاسيْ » ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمه " آروادين " و " قَرَه يازين"   به شكل "نون غنّه" تلفظ ميشود )

ər-arvadin doası , qərəyazin hoası

( به ترکی ادبی : « اَر ـ آرواديْن  داواسيْ  ،  قارا‏يازيْن  هاواسيْ » )

ər-arvadın davası , qarayazın havası

ترجمه فارسي : دعوای زن و شوهر ، هوای فصل بهار

كنايه از اينكه همانگونه كه آب و هوای فصل بهار ، متغير بوده و گاهی ابری و گاهی آفتابي است ، دعوای ميان زن و شوهر نيز موقتی است و صلح و مهرباني جای دعوا را خواهد گرفت .

قسمت  چهارم 

 چاپ شده در هفته نامه «  سينا  ». شماره 142 ( 1/7/1386 )

كلمات و اصطلاحات

6 -  سيمينتَن  /     Simintən

 اين كلمه تركی به معني "پررو ، سمج ، سرسخت و مقاوم " که در شهر باهار( بهار ) به صورت "سيمينتَن" بکار ميرود , با همين معنا در بعضی ديگر از نقاط آزربايجان , به صورت " سيميتَن Simitən /  بكار مي رود .

 كتاب " فرهنگ تركی نوين " ( تاليف اسماعيل هادی ) كلمه "سيميتَن" را  "پررو ، سمج ، سرسخت و مقاوم" معنا‏ كرده و اضافه نموده است كه همانطور كه "جرارد كلاوزن " زبانشناس مشهور غربی در كتاب مهم خود بنام

 An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century  Turkish         

(فرهنگ اتيمولوژيك تركی ماقبل قرن سيزده ميلادی ) خاطر نشان كرده است اين كلمه , مأخوذ از فعل بسيار قديمي "سيْمتاماق"  Sı‎mtamaq  به معنی "بی اعتنائی كردن" است : سيْمتان  › سيميتن

  7- ياديْخماق  Yad‎ıxmaq 

  ياديْخديْرماق     Yad‎ıxd‎ırmaq

 كلمه‏ي "ياديْخماق" به معني "بيگانه گشتن نسبت به چيزی ، از عادت به در آمدن و فراموش كردن" است و متعدی آن "ياديْخديْرماق" است به معنی : " انسان يا حيوانی را نسبت به چيزی بيگانه كردن  يا  او را از عادتی بدر آوردن يا او را نسبت به موضوعی فراموشاندن"  ؛  مثلا در شهر باهار ( بهار ) مي گويند  :

« اوُشاغلَرئ  نوشابَه‏يَه  ياديْخديْرين ، ائيران  ياخچيْ‏ديْ » ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمه "‏ياديْخديْرين‏"  به شكل "نون غنّه" تلفظ ميشود ) 

Uşağlərı nuşabəyə yadıxdırin eyran yaxçıdı

( به ترکی ادبی : « اوُشاغلاريْ  نوشابايا  ياديْخديْريْن ، آيران  ياخشيْ‏دير » )  

Uşağları nuşabaya yadıxdırın ayran yaxşıdır

ترجمه فارسي : « بچه ها را از عادت نوشابه خوردن بدر آوريد و نسبت به آن بيگانه كنيد چرا كه دوغ بهتر است » .

 كلمه "ياد" در زبان تركی ، به معنی "اجنبی ، بيگانه و غريبه" است . صورت قديمي اين كلمه ، "يات" / Yat  ميیباشد ؛ چنانكه در كتاب "ديوانُ لُغاتُ التُّرك" نوشته‏ی علامه محمود كاشغری ( تاليف شده در هزار سال قبل ) در ذيل كلمه "يات كيشی" آمده است : « اجنبي ، بيگانه »  ؛  و در فرهنگ "سنگلاخ" ( تاليف شده در زمان نادرشاه افشار ) ، "يات" به معنی "بيگانه و اجنبی"  و  "ياتلاماق"  به معني : "بيگانه" و "دور كردن" آمده است .

8 -  چيليگ  بارماق   /çilig barmağ 

به " انگشت كوچك دست يا  پا" در شهر باهار ( بهار ) ، "چيليگ  بارماق" گفته مي شود و در مناطق ديگر آزربايجان به آن "چيچالا بارماق"  يا  "چئچَلَه بارماق"  يا  "چاچالا بارماق"  يا  "جولو بارماق"  يا  " كيچيك بارماق "  يا  " جيلی بارماق"  يا  " جورو بارماق"  و ... گفته مي شود و در تركيه به آن "سئرچَه  بارماق"  يا  "كؤلَه  بارماق"  اطلاق مي شود .

 "چيليگ"  يا  "چيلَك" در زبان تركی يعني : « شاخه ای كه به صورت كوتاهی بريده شده باشد ؛ چوب نازك و كوتاه » . در فرهنگ لغت تركي كشور آزربايجان با نام " آزربايجان ديلي‏نين ايضاحلی لوغتي " ذيل كلمه "چَليك" آمده است :  « ... اكيلمك  اوچون  قيْسسا كسيلميش  بوداق »  و نيز ذيل كلمه "چيليك ـ چيليك" آمده است : « پارچا ـ پارچا ، تيكه ـ تيكه » ؛  در مجله " ائل ديلي و ادبيياتي " ( شماره دوم ـ صفحه 19 ) در شرح معني كلمه "چيليك" آمده است : « بير  قاريْش  بوْيدا ، هر ايككی  اوُجو  يوْنولان ،  نازيك  آغاج‏دير ...» . بنابراين بنظر مي رسد در شهر باهار ( بهار ) از آنرو به "انگشت كوچك دست يا پا" ، "چيليگ  بارماق" گفته مي شود كه اين انگشت ، مثل چوبِ "‏چيليگ " ، كوتاه و نازك است .

ضرب المثل ها  و تعبيرات

8 - « دئيَه‏ريْنئ   دئيمَه‏زَه   ساتماق »

Deyərı‎n‎ı deyməzə satmaq

 ( به ترکی ادبی : « ده‏يَه‏ريني  ده‏يمَه‏زَه  ساتماق » )

Dəyərin‎i dəyməzə satmaq

ترجمه فارسي :  « فروختن مال قيمتي خود ، در عوض چيز بي‏ارزش » .

9 -  «  هَلَه  سَن  اَنئنَه  گئدئرَه‏ن  ،  اوزونيْنه  گئدمَه‏ميشَه‏ن  » ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمه " گئدئرَه‏ن‏" و " گئدمَه‏ميشَه‏ن‏"   به شكل "نون غنّه" تلفظ ميشود ) 

 gede‎rən, uzun‎ınə gedməmişən‏hələ sən ənenə

( به ترکی ادبی : « هَلَه سَن  اَنينَه  گئديرسن ، اوزونونا  گئدمَه‏ميشسن » )

 gedi‎rsən, uzun‎una gedməmişsən‏hələ sən əninə

ترجمه فارسي : « تو حالا عرض آن [ زندگی ، عمر  و ...] را مي پيمايی و طول آنرا هنوز نپيموده ای »

اين ضرب المثل تركي كنايه است از اينكه روزگار فراز و نشيب بسياری دارد اما جوان ، با پشت سر گذاشتن چند مانع در زندگی ، تصور مي كند كه به سرمنزل مقصود رسيده است .

10 - « آلمِيْللَه   بِئلَه‏ين  ايت  آردِيْنَه  ،  اؤزين  آتيْرَه‏ن  آت  آرديْنَه » ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمه " بِئلَه‏ين‏" و " اؤزين‏"  و ‏"آتيْرَه‏ن‏"  به شكل "نون غنّه" تلفظ ميشود ) 

Almıllə beləyn it ardınə ,özin atırən at ardinə

( به ترکی ادبی : « آلميْرلار   بِئلَه‏ين  ايت  آرديْنا  ،  اؤزون  آتيْرسان  آت  آردينْا » )

Almırlar beləyn it ardına ,özün atırsan at ardına

ترجمه فارسی : « نمي گذارند پشت سر سگ راه بيافتی ـ با اين حال ـ دنبال اسب راه می افتي » .

اين ضرب المثل كه در آن "ايت" ، مثال "موجود كم ارزش و بها " است و "آت " ، مَثَلِ " موجود با ارزش و پربها " ، زمانی بكار مي رود كه فردی به حد و اندازه خود ، توجه نكند و در جايگاه و مقامی بالاتر كه شأن او نيست ، قرار گيرد .   

11 -  « قُورت‏ ‏ايْنه‏ن   قيْيامَتَه   قالماق »

Qurtınən qıyamətə qalmaq

( به ترکی ادبی : « قورت‏‏‏ايْلا قيْياماتا قالماق » )

Qurtıla qıyamata qalmaq

ترجمه فارسي : « با گُرگ تا روز قيامت ماندن » . 

اين ضرب المثل كنايه است از "عمر طولاني كردن" .

"قورت / قورد" ( در زبان فارسي : گُرگ ) ، در فرهنگ و ادبيات ما تُرك‏ها ، سمبل شجاعت ، فرزانگي و طول عمر است ؛ همانگونه كه شاعر بزرگ تُرك آزربايجان "حكيم  نظامي گنجه‏ای" در اشعار فارسی‏اش گفته است :

 پدر بر پدر ، مر مرا " تُرك"  بود

به فرزانگي هر يكی "‏گُرگ"  بود

 قسمت  پنجم  

 چاپ شده در هفته نامه «  سينا  ». شماره 143 ( 16/7/1386 )

كلمات و اصطلاحات

9 -  دوموگ  / Dumug

 اين كلمه‏ی تركی ، در زبان عربی و فارسی به معنی "مشغوليت"  و "سرگرمی" است . در شهر " باهار" ( بهار ) مثلاً وقتی كودكي با گريه و زاری و اذيت ، مزاحم آشپزی مادرش مي‌ شود ، مادر به ديگری مي‏گويد :

 « سوموگئ  وَه  اوشاغَـه  دوموگ  اوْلسيْ »

Sumuge və uşaqə dumug olsı

( به تركيِ ادبي : « سوموگو  وِئـر  اوشاغا  دوموك  اوْلسون » )

Sümügü ver uşaqa dümük olsun

ترجمه به فارسی : «  استخوان را به كودك بده تا به آن مشغول و سرگرم شود » .

 در فرهنگ لغت تركي كشور آزربايجان بنام » آزربايجان ديلينين  ايضاحلي  لوغتي « چنين آمده است :

 «  ـ  دوموك :  مَشغَله ، مشغوليت     

ـ دوموك اوْلماق : بير شئی‏لَه واخت كِئـچيرمَك ، واختی‏نی اؤلـدورمَك دومَـه‏لَـنمَـك :  اَلـلَـشـمك ، ....  » .

 در كتاب "يـئـني تـاراما سـؤزلـويـو" ( فرهنگ لغت جديد يافت ـ واژه‏ها ) از انتشارات "تـؤرك  ديل  قـورومو" ( فرهنگستان زبان تركيه ) چاپ 1983 صفحه 74 چنين آمده است :

« ـ دوموك :  ايش ـ گـوج  ،  مشغله .

ـ دوموك  اوْلماق  :  بير   ايشلَـه   ياخيندان  مشغول  اوْلماق ،  بير  ايشين  اوزَه‏ريـنَـه  دوشمَك

ـ دوموكـدورمَـك  :  بير  ايشلَـه  اوْغراشـديـرماق  ( اوغراشد‏يرماق :  مشغول  ائـتديرمَك )

ـ دوموكـدور‏يـلـمَـك  :  بير ايشلَـه  مشغول  ائديلمَـك

 ـ دوموكـمَـك  :  بير  ايشـلَـه  مشغول  اوْلـماق ،  اوْيالانـماق  «.

10 -  جيْديْـرَه  چيـْخماق

 همانطور كه در فرهنگ لغت تركي كشور آزربايجان بنام "آزربايجان ديلينين ايضاحلي لوغتي" آمده است ، لغت تركي "جيدير" به دو معنا است  : 1- مسابقه‏ی اسب‏دوانی    2- ميدان مسابقه‏ی اسب‏دواني . در فرهنگ لغت تركی مزبور چنين آمده است :

« جـيْـديـْر :  1-  آت ياريـشـی ؛  جيْديْرا  چيْخماق :  آت  ياريشينا  چيخماق ، آت  ياريشيندا  ايشتيراك ‏ائتمك ، آت چاپماقدا ياريشماق   2- مينيك آتلارينين  ياريشی  كئچيريلن  يئر  و  ميدان . جيْديْرچيْ  :  جيْديْرا  چيخان  آدام ، جيْديْردا  ايشتيراك ائدن  شخص ».

بنابر آنچه فوقاً بيان شد "جيْديْرا  چيْخماق" در معني اوّلی و اصلي يعني : « حضور در ميدان اسب سواری برای شركت در مسابقه‏ی اسب‏دوانی » و  مجازاً  در كليه اموری كه شخص برای نشان دادن استعداد ، توانايي ، زيبائی و ... خود ، به صحنه وارد مي شود نيز ، اصطلاح  " جيْديْرا چيْخماق"  استفاده می شود ؛ به عنوان مثال در شهر " بهار " ( باهار )وقتی كودكان با بازی و جست و خيز فراوان، آرام نگيرند، مي گويند :

  « اوُشاغلر  جيْديْره  چيْخيْددَه »

uşaqlər cıdırə çıxıddə

به تركي ادبي : « اوشاغلار  جيْديْرا  چيْخيْبلار » .

uşaqlar cıdıra çıxıblar

 11 -  ديْمـيْق /   Dı‎m‎ıq  

 كلمه‏ي تركی "ديـْمـيـْق"  در زبان فارسی به معني "لبه" است مثلاً : "دووار  ديْميْغی" در زبان فارسي يعنی : "لبه‏ی ديوار در قسمتِ زاويه‏ي آن"  و "پيچاق  ديْميغْی" يعنی : "لبه‏ی چاقو" ( نگاه كنيد به كتاب : "فرهنگ فارسی ـ تركی آزربايجان" ،  تاليف بهزاد بهزادی ، جلد دوم ، صفحه 1271  ،  ذيل كلمات " لبه "  و  " لبه‏ی چاقو " )

ـ كلمه‏ی تركیِ "تيميك" نيز با كلمه‏ی تركی " ديْميْق " هم‏معنا است . فرهنگ لغت كشور آزربايجان بنام "آزربايجان ديلينين ايضاحلی لوغتی" ذيل كلمه‏ی "تيميك" و " تيميكلی " آورده  است :

" تيميك"  :  « بير شيئيين  ايتی  چيخينتيسي ... » . 

"تيميكلی" :  « ايتی چيخينتيسي  اولان  ( زاد ) »  . 

 بنظر مي رسد كه "تيميك" ،  صورت ديگری از تلفظ "ديْميْق"  است .  

ضرب المثل ها  و تعبيرات

12 -  « اوْتيْ   گِئچِئردميشَك  ، كوُلينَن  اونيْره‏گ ؛ آششوْغيْ  ايتئرميشَك ، چوُلينَن  اوُنئره‏گ »

Otı geçerdmişək kulinən unırəg aşşoğı itermişək çulinən unerəg

(به تركيِ ادبي :« اوْتو گئچيرتميشيك ، كولو ايله  اوْيناييْريق ، آشيْغي  ايتيرميشيك ، چولو ايلَه اوْيناييريق » )

Otu geçirdmişik külü ilə oynayırıq aşığı itirmişik çulu ıla oynayırıq

ترجمه به زبان فارسی : « آتش را خاموش كرده ايم و با خاكستر  آن بازی مي كنيم  ـ سرگرميمم ـ  ؛ قاب را گم كرده ايم و با  چول  آن  بازی مي‏كنيم » ) .

اين ضرب المثل زيبای تركی كنايه است از : فَقد و  از دست دادن نعمت های اصلی و اساسی و ناچاراً سرگرم شدن به چيزهای فرعی و بی اهميت ؛  مثلاً وقتی به كشاورز و زارعی كه هميشه به كشت و زراعت در مساحت‏های زياد مشغول بوده و حالا در نتيجه‏ی ورشكستگی مجبور شده اسبه كشاورزی در زمين كوچكي اكتفا كند ، تسلی داده شود ، در جواب اين ضرب المثل را ممكن است بكار بَرَد .

- در گذشته در شهر "بهار" ( باهار ) ، اطفال برای بازی از "آششوق / آشيق" ( در زبان فارسي :  قاب )  استفاده مي‏كردند و "چولوگ" يا "اوْمما چولوگ" ، آششوق /  آشيق  (قابی) است كه برای بازی نمی توان از آن استفاده كرد چرا كه بسيار كوچكتر است ( چولوگ يا اومماچولوگ  مربوط به مفصل های كوچك و ريز است اما آششوق مربوط به مفصل هاي بزرگتر است ) .

13 -  « سوُتئنَن  گَلَه‏ن  ،  سوموگئنَن   گئدَر »

Sutenən gələn sumugenən gedər

( به تركي ادبی : « سوت ايلـه  گَـلَن ،  سوموگ ايلـه  گئـده‏ر » )

 Sütü ilə gələn sümüg ile gedər

ترجمه به زبان فارسي : « آنچه با شير آيد ، به همراه استخوان ميرود » .

اين ضرب المثل كنايه از اين است كه هر خلق و خو ، رفتار ، عادت  و ...( مثبت يا منفی ) كه ارثاً از مادر به فرزند منتقل شود از فرزند جدا نمی شود مگر با پوسيدن استخوان ( = مرگ ) وی . البته اين ضرب المثل تركی بعدا توسعه‏ی معنايی يافته و در هر موردی نيز كه اكتساب خلق و خو ، رفتار ، ...  و عادتي ( مثبت يا منفی ) ، جزء ملكات راسخ روحی و اخلاقی شخصی شود به كار ميرود .

14 - « مَن  آقَـه ، سَن  آقَـه ؛  ايـنَـكـلَرئ  كئم  ساغَـه !؟ »

 Mən aqə sən aqə inəkləre kem saqə

( به تركيِ ادبي : « مَن  آغا ، سَن  آغا ،  اينَكلَري  كيم  ساغا !؟ » ) 

Mən aqa sən aqa inəkləri kim

ترجمه به زبان فارسي : « من  آقا ـ ارباب ـ باشم ، تو هم آقا ،  پس چه كسی گاوها را خواهد دوشيد !؟ » .

15 -  « ياخچيْ  جِئنس   دالَه   مينمَه‏ز »

Yaxçı‎  cens  dalə  minməz 

 ( به تركي ادبي : « ياخشيْ  جِينس  دالا  مينمَه‏ز » )

Yaxşı‎  cens  dala  minməz 

ترجمه به زبان فارسي : « جنسِ خوب  به كول سوار نميشود » .

كنايه است از اينكه اگر كالايی دارای كيفيت خوب و مطلوب باشد ، فروشنده‏ی آن ، لازم نيست براي جذب مشتری ، آنرا به پشت‏اش گرفته و در شهر و روستا بگرداند ؛ چرا كه آن مال به خاطر كيفيت خوبش ،  بلافاصله به فروش میرسد .

قسمت ششم 

چاپ شده در هفته نامه «  سينا  ». شماره 144 (    /  /  1386 )

كلمات و اصطلاحات

12 -  ديْشقاريْ / dışqarı 

 الف) اين كلمه در شهر باهار (بهار) در مواضع مختلفی بكار می رود از جمله  :

 1-  « نيْرخده‏ن ديْشقاريْ »  ( ترجمه به زبان فارسی : خارج از نرخ ) ؛ مثلاً وقتی فروشنده ای كالايی را به كمتر يا بيشتر از نرخ و قيمت معمولی اش بفروشد می گويند : « مالينی  نئرخدن ديْشقاری  ساتيری » (‏ترجمه به زبان فارسی :  « مال اش را خارج از قيمت می فروشد » )

 2 -  «  ديْشقاريْ حييَط  » ( ترجمه به زبان فارسی: " حياط بيروني " ) ؛ در شهر "باهار" (خصوصاً در گذشته) بسياري از خانه ها ، علاوه بر حياط اصلي ، حياط ديگري به نام "ديْشقاری حييَط" نيز دارند كه اين دو حياط از طريق درب يا راهرويی بهم متصل هستند و ورود به منزل از طريق "ديشقاری حييَط" صورت مي گيرد .  

ب ) كلمه " ديْشقاري " مركب از دو جزء " ديْش +  قاری " است  :

1 -  "ديْش" :    اين كلمه تركی به معني " خارج و بيرون " است ( « ديْش  ايشلری  باخانی » = وزير امور خارجه ) . "ديْش"  در زبان تركي قديم به صورت " تاش " تلفظ می شده است ( در زبان تركی تبديل " ت " به " د " و بالعكس معمول است و كلمه با هر دو اين حروف بكار  رود مثلاً : ديْرناق / تيْرناق ، دوتماق / توتماق ، دوشمَك/ توشمَك ، تيكان/ ديكن ، آختارماق/ آخدارماق و … ) .

"علامه كاشغارلی محمود " در اثر گرانسنگ و عظيم خود بنام " ديوان لغات الترك " ( تأليف شده در قريب به يك هزار سال قبل ) كلمه " تاش توْن " ( در تلفظ كنوني : ديْش دوْن) را " لباسی كه خارج از منزل پوشيده شود" معني كرده است . فرهنگ تركی به فارسي " سنگلاخ " (تأليف شده در زمان نادرشاه افشار) نيز يكي از معانی كلمه " تاش " را " بيرون  و ظاهر " قيد نموده است .

2 –   «  قاری »  -   پسوند " قاری"  در زبان قانونمند و توانمند تركی ، مفهوم " جهت گيری" را افاده مي كند . اين پسوند در طول زمان ( كلاً يا بعضاً ) با حذف حرف " ق " مخفف و به صورت " آری " در آمده است ( البته در كلمه ديْشقاري در شهر باهار (بهار)  ، صورت قديمی خود را همچنان حفظ نموده است ) . بعضی كلمات دارای اين پسوند عبارتند از : " ايچَه‏ری "  ‹  ايچ + اری (داخل ، به سمت داخل)  ؛ " ديْشقاری/ ديْشاری " ‹  ديش + قاری / آری (خارج ، به سمت بيرون)  ؛ " يوخاری "  ‹  يوخ + اری ( بالا به سمت بالا )

13 -   اؤگ / Ög

الف) اين كلمه در زبان تركی معانی گوناگونی دارد كه يكی از آن معانی " قاباق  Qabaq  / ( ترجمه به زبان فارسی : جلو، پيش) مي باشد . مثلاً در شهر باهار (بهار) مي گويند :

 « چوْخ گوُن اؤگؤننَه اوْتوْرمَه »

Çox gun ögönnə otormə

( به تركي ادبي : « چوْخ  گون  اؤگونده   اوْتورما » )

Çox gün ögündə oturma

ترجمه به زبان فارسي : « زياد جلوی آفتاب منشين » .

ب ) صورت و شكل قديمي كلمه ي "اؤگ" در معنی فوق الذكر ، "اؤنگ/ öng  بوده است ( رجوع كنيد به كتاب "ديوان لغات الترك" ذيل كلمه ی "اؤنگ" ) كه به مرور زمان در تركي شهر باهار (بهار)  و مناطق ديگری از آزربايجان با حذف "ن" به صورت "اؤگ" و در بعضی ديگر از مناطق آزربايجان و تركيه با حذف "گ" به صورت "اؤن" / در آمده است .

14 -  سوْلاققاييْ / Solaqqay‎    

الف)  اين كلمه تركی در زبان فارسی به معني "چپ دست" ( كسي كه از دست چپش برای انجام كارها استفاده می كند ) می باشد .

ب ) در لهجه ها و گويش های مختلف زبان توانمند تركی ، اين كلمه به صورت های مختلفی تلفظ می شود :

1-  در زبان تركی لهجه آزربايجانی ، اين كلمه در گويش های مختلف به شكل های مختلفی تلفظ می گردد از جمله به صورت "سوْلاخای" و در گويش شهر باهار (بهار) اين كلمه به صورت "سوْلاققايی" تلفظ می شود .

2- در زبان تركی لهجه تركيه ای : "سوْلاغ"

3- در زبان تركی لهجه قازاغی : "سولاغ"

4- در زبان تركي لهجه اوُيغوری : "سولخای"

5- در زبان تركی لهجه تاتاری : "سولاغای"

6- در زبان تركی لهجه قيرغيزی : "سولوغوی"  ،

  و ... .

 ج )  كلمه تركي "سوْل/ sol در زبان عربی و فارسی يعنی "يسار ، چپ ، سمت چپ" .  پسوند "لاق" ، پسوندی است كه از اسم ، صفت مي سازد و بيشتر برای افاده معنی "كثرت ، شدت و مبالغه" بكار می رود ( نگاه كنيد به كتاب : "تركی هنر است" ، اسمـاعيل  هادی ، ص 73 ) مثال :  "اوْتلاغ"  ( در فارسی : دشت پر علوفه ، چراگاه ) ، "دوزلاغ"  ( در فارسی : نمكزار )  و … . كلمه "سوْلاغ" نيز در واقع "سوْللاغ" ( سوْل +  لاغ ) بوده كه در طی زمان با حذف يك "ل" به صورت "سوْلاغ" در آمده است . و ضمناً بنظر می رسد كه در اََشكال مختلفِ كلمه مورد بحث در لهجه های مختلف تركی ( كه فوقاً ذكر شد ) ، جزء آخر كلمه ( يعنی : "غايی" ، و … ) پسوند ديگری می باشد كه به كلمه اضافه شده است .

ضرب المثل ها  و تعبيرات

16 -  «  اَصلئ ، بَگ  اوْلمييَه ن ،  اؤزؤ  بَگ  اوْلمَه ز ؛  هر  چاديْر  قوُرَه نَه ،  ائل  ديمَه‏گ   اوْلمَه ز »

əsle bəg olmiyən özö bəg olməz hər çadır qurənə el diməg olməz

( به تركي ادبي  : «  اصلی بَگ اوْلمايان، اؤزو بَگ اوْلماز؛ هر چاديْر قوُرانا ائل دئمَك اوْلماز » )

əsli bəg olmayan özü bəg olmaz hər çadır qurana el demək olmaz

ترجمه به زبان فارسي : « كسي كه از حيث اصل و نَسَب ، بزرگزاده نباشد ، خودش نيز بيگ و بزرگ منش نخواهد بود ؛ (همانطور كه) هر گروه چادرنشين را " ايل"  نمي توان ناميد » .

توضيح : "ائل" در فرهنگ اجتماعي و سياسيِ قبل از مدرنيسمِ ما تُرك ها ، در اصل به معناي « اتحاديه ي سياسي اي كه داراي حاكم و رئيس مستقل باشد » بود . اين حاكم مستقل ، "بَگ" ناميده مي شد ( رجوع كنيد به : "فرهنگ تركي نوين" ، اسماعيل هادي ، ذيل كلمات " ائل " و " بَگ" ) .  

17 -  « چيْراغ  ،  اؤز   اَتَه گئنَه   ايْششيْغ  سالمَز ! »

Çırağ öz ətəgenə ışşığ salməz

( به تركي ادبي : « چيْراغ  ،  اؤز  اَتَه گينَه  ايْشيْغ  سالماز » )

Çırağ öz ətəginə ışığ salmaz

ترجمه به زبان فارسي : « چراغ به زير خود نور نمي افكند » .

توضيح ـ  چراغهاي قديمي به گونه اي بوده كه نمي توانسته قسمت زير خود را روشن نمايد .

ـ  اين ضرب المثل در مواردي بكار مي رود كه نفع و كمك يك شخص ، بيشتر نصيب بيگانه و غير خودي ها شود .

18 -  «  ايتدَن  هيما   اوْلمَه سَه  ،  قوُرت  سوُرييَه  گيرئينمَه ز  »

itdən hima olməsə qurt suriyə gireynməz

 ( به تركي ادبي : « ايتدَن هيم اوْلمازسا ، قوُرت سوُرويَه  گيرَه نمَه ز » )

itdən him olmazsa qurt sürüyə girənməz

ترجمه به زبان فارسي : « اگر از جانب سگ ( سگ چوپان ) ، تباني و چراغ سبز نشان دادني نباشد ، گرگ نمي تواند وارد رمه (رمه گوسفندان و … ) شود » .

ـ اين ضرب المثل كنايه از اين است كه تا زماني كه فردي از ميان خودي ها ، خيانتكار نباشد ، دشمن توانائي نفوذ به درونمان را نخواهد داشت .

19 -  « توُكلئ  وار  باش  قوْپاردَه ر  ،  قوُرتين آديْ  پيس  چيْخيْد » ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمه "قوُرتين‏" به شكل "نون غُنّه" تلفظ ميشود )

Tukle var baş qopardər qurtin adı pis çıxıd

( به تركي ادبي : « تولكو  وار باش قوْپاردار ، قوُرتون آديْ پيس چيْخيْب » )

Tülkü var baş qopardar qurtun adı pis çıxıbdır

ترجمه به زبان فارسي :« گرچه گرگ شهرت بدي پيدا كرده (اما) چه بسا روباهي كه سر از تن جدا مي كند) .

ـ توضيح :  از ميان حيوانات وحشي ، گرگ به جلادت و درندگي مشهور است ، در حاليكه روباه ، فاقد اين توانائي بوده و بيشتر حيله گر است و به همين جهت در مواقعي كه رمه گاو و گوسفند و ...  مورد حمله حيوانات وحشي قرار مي گيرد ، انگشت اتهام معمولاً متوجه گرگ مي گردد در حاليكه واقعاً ممكن است ، كار  ، كار گرگ نبوده ، بلكه كار حيواني ديگر مثل روباه باشد .

ـ ضرب المثل « از آن نترس كه هاي و هو دارد ، از آن بترس كه سر به تو دارد » در فرهنگ فارسي ، معنايي معادل اين ضرب المثل را در فرهنگ  ما  تُرك ها  دارد .

قسمت هفتم 

چاپ شده در هفته نامه «  سينا  ». شماره 145 (    /  /  1386 )

كلمات و اصطلاحات

15 -   هيما /   Hima

الف)  اين كلمه تُرکي كه در زبان عربي و فارسي به معني "اشاره" ، "علامت" و "چراغ سبز" است ، در شهر "باهار" (بهار) در موارد مختلف و مواضع متعددي بكار مي رود ، از جمله مثلاً وقتي فردي با تحريك شدن از سوي "تقي" ، بر عليه "علي" حرفي زده يا كاري انجام مي دهد ، علي كه از موضوع باخبر است مي گويد :

« هيما  تقيْ ‏ده ن‏دیْ »

Hima təqıdəndı

 ( به تركي ادبي : « هيم  تاقیْ‏دان‏ديْر » )

Him Taqıdandır

به زبان فارسي يعني : « اشاره (تحريك) از جانب تقی است » .

كلمه‏ي "هيما" در يك آتا سؤزو (ضرب المثل) در شهر "باهار" ( بهار ) نيز بكار مي رود :

«  ايتدَن  هيما   اوْلمَه سَه  ،  قوُرت  سوُرييَه  گيرئينمَه ز  »

itdən hima olməsə qurt suriyə gireynməz

 ( به تركي ادبي : « ايتدَن هيم اوْلمازسا ، قوُرت سوُرويَه  گيرَه نمَه ز » )

itdən him olmazsa qurt sürüyə girənməz

ترجمه به زبان فارسي : « اگر از جانب سگ (سگ چوپان) ، تباني و چراغ سبز نشان دادني نباشد ، گرگ نمي تواند وارد رمه (رمه گوسفندان و … ) شود » .

 ب) كلمه تركي "هيما" در بعضي ديگر از شهرها و روستاهاي آزربايجان به صورت "هيم"/ Him بكار مي رود :

ـ  در كتاب "فرهنگ تركي نوين" (نوشته آقاي اسماعيل هادي) ذيل كلمه "هيم" آمده است كه اين كلمه در زبان عربي و فارسي به معني "اشاره" مي باشد و نيز "هيملَشمَك" به معني : "به همديگر با اشاره چشم علامت دادن ، از قبل قرار و مدار گذاشتن ، تباني كردن" و نيز "هيم وئرمك" به معني: "چراغ سبز نشان دادن" است .

ـ  در فرهنگ لغت تركي كشور آزربايجان بنام "آزربايجان ديلي‏نين ايضاحلي لوغتي" ذيل كلمه "هيم" و مشتقات ديگر آن چنين آمده است :

« هيم : بيرينَه  گؤزلَه ائديلَن  ايشارَه

هيم ـ جيم  ائلَه‏مَك :  بيرينَه  قاش ـ گؤزلَه  ايشاره ائتمَك

 آشيق گئدَر هر  يانا 

سؤزون دئيَه‏ر مردانا

 هر قاش ـ گؤزو ، هيم ـ جيمي

عاريف  گَرَک دير   قانا

هيم‏لَشمَك :  ايشارَه  و  قاش ـ گؤز ايلَه ،  بير ـ بيرينَه  بيلديرمَك

هيم‏لَمَك : بيرينَه  گؤز  و  يا  اَلي ايلَه  ايشارَه   ائتمَك » .

ج )  اين كلمه در كشور تركيه به صورت "ايم"/ İm بكار مي رود . در فرهنگ لغت "توركجه سؤزلوك" ( فرهنگ لغت تركي ، چاپ فرهنگستان زبان تركي تركيه ) ذيل كلمه "ايم"/ İm چنين آمده است : «   ايم :  ايشارت ، علامت » .

د) صورت قديمي كلمه نيز "ايم"/ İm  مي باشد . لازم به ذكر است كه در قديم "ايم" به معني "اسم شب و رمز عبور" بوده است ، لكن به مرور زمان ، كلمه ، توسعه معنايي پيدا كرده ، بگونه اي كه در زمان حاضر به مطلق "اشاره و چراغ سبز نشان دادن" ، "ايم / هيم/ هيما" گفته مي شود . در كتاب عظيم "ديوان لغات الترك" علامه محمود كاشغري ( تأليف شده در حدود ده قرن قبل ) پس از اينكه كلمه "ايم" را براي عرب ها به عنوان "اسم و رمز شب" توضيح داده ، به عنوان نمونه يك "آتا سؤزو" (ضرب المثل تركی) را نيزبه صورت ذيل الذكر آورده است:

«  ايم  بيلسَه  اَر  اؤلمَز »

يعني : « اگرشخص ، اسم شب را بداند ، نمی ميرد » .

ضرب المثل ها  و تعبيرات

20 -  «  اوْخ   يارَه‏سيْ  ساغالَه ر ،  سؤز  يارَه‏سيْ  چتين‏دئ »

Ox yarəsı sağalər söz yarəsı çətinde

( به تركي ادبي :  « اوْخ   ياراسيْ  ساغالار ،  سؤز ياراسيْ   چتين‏دير »

Ox yarası sağalar söz yarası çətindir

ترجمه به زبان فارسي : « زخم تير، بهبود مي يابد، ( اما بهبودي ) زخم سخن (= زخم زبان) مشكل است » .

21 -  «  گَزَه‏ن  ايْياغَه  داش  دئيَه‏ر »

Gəzən ıyaqə daş deyər

 ( به تركي ادبي :  « گَزَه‏ن آياغا  داش  دَه‌يَه‏ر » )

Gəzən ayaqa daş dəyər

ترجمه به زبان فارسي : « به پايي كه راه مي رود ، سنگ برخورد مي‏كند » .

كنايه است از اينكه انسانهايي كه با همت و پشتكار براي رسيدن به اهدافشان تلاش می كنند ، طبيعتاً در اين مسير با موانع و مشكلاتی هم مواجه مي شوند .

22 -  « بوُز  اوُسسِئننَه توْز ائلَه‏ماق »

Buz ussennə toz eləmaq

 ( به تركي ادبي :  « بوُز اوستوندَه  توْز ائيلَه‏مَك » )

Buz üstündə toz eyləmək

ترجمه به زبان فارسي : « بر روي يخ  ، گرد وخاك كردن »

ـ كنايه است : از بهانه گيری و بهانه آوردن  .

قسمت  هشتم 

 چاپ شده در هفته نامه «  سينا  ». شماره 147 (    20/ 9 /  1386 )

 كلمات و اصطلاحات

 16 -  سوْغوْلماق/  soğolmaq

 الف) "سوْغوْلماق" يعنی : "خشك شدن آب چيزی" ، مثلاً در شهر "باهار" ( بهار ) وقتي گوشت را برای كباب كردن روی آتش قرار مي دهند و پس از مدتی آب آن در اثر حرارت از بين مي رود می گويند :

 « اَت  سوْغوْلديْ »

ət soğoldı

 ( به تركي  ادبي:  « اَت  سوْغوُلدوُ » )

 ət soğuldu

ترجمه به زبان فارسی : « آب گوشت زايل و كشيده شد » .

 يا وقتي پياز ، گوشت و ... را رنده و قيمه كرده و با روغن روی آتش آنرا تفت مي دهند و پس از مدتي پياز ، گوشت يا ... تفتيده مي شود مي گويند : « سوغان ـ (يا) ات (يا) ... سوْغوْلديْ » ؛  و مثالهاي ديگر .

ب) در كتاب "توركجه سؤزلوك" ( فرهنگ لغت تركی تركيه ) از انتشارات "تورك ديل قورومو" ( فرهنگستان زبان تركی ) كشور تركيه ، ذيل كلمه‏ی "سوْغوُلماق" چنين آمده است  :

  « سوُيو  و  يا  سوتو  چَكيلهَ‏رَك  پؤرسومَك »

در كتاب "يئنی  تاراما  سؤزولويو" از انتشارت "تورك ديل قورومو" (فرهنگستان زبان تركی) كشور تركيه ، ذيل كلمه‏ی "سؤگولمَك" چنين آمده است :

« كباب  ائتمَك ،  قيْزارتماق ،  كباب  ائديلمَك » .

 ج) فرهنگ لغت تركي به فارسي "سنگلاخ" تاليف ميرزا مهدی خان استرآبادي ( منشی نادرشاه افشار ) كلمه‏ی "سوْقوُلماق" را به "فرو شدن و ..." و نيز كلمه‏ی "سوْغالماق" را به "فرو رفتن آب بر زمين و خشك شدن  آب"  و كلمه‏ی "سوْغالتماق" را به "خشك كردن آب" معنی كرده است . 

17 -  سيْتقه‏ماق/ Sıtqəmaq

الف) اين كلمه مترادف با كلمات "آغلاماق" و "ييْغلاماق" و در زبان فارسی به معنی "گريه كردن" است ؛ مثلاً در شهر  "باهار" ( بهار ) مي گوييم  :

 « آغلَه‏ماق ـ سيْتقَه‏ماقدَن  فايده  يوْخ »

Ağləmaq-sıtqəmağdən faydə yox

 ( به تركي ادبي : « آغلاماق ـ سيْتقاماقدان فايدا يوْخ » )

Ağlamaq-sıtqamağdan fayda yox

ترجمه به زبان فارسي : « گريه و زاری فايده ای ندارد »

يا مي گوييم :

« سيْتقَه‏ماق ـ ييْغلَه‏ماقدَن  فايده  يوْخ »

 ( به تركي ادبي :  « سيتْقاماق ـ ييْغلاماقدان  فايدا  يوْخ » )

ترجمه به زبان فارسي : « گريه و زاری فايده اي ندارد » .

ب) در كتاب "فرهنگ تركی نوين" تاليف آقای اسماعيل هادی چنين آمده است : 

« سيْتقاماق ( در تركی قديم : سيْغتاماق ) :  عجز و لابه كردن ، گريستن .

يالوارديم ـ سيْتقاديم  :   التماس كردم و گريستم » .

ج) در فرهنگ لغت تركی به فارسی "سنگلاخ" تاليف ميرزا مهدی خان استرآبادي (منشی نادرشاه افشار) چنين آمده است :

« سيْقتاماق : به مبالغه و افراط گريه كردن از روی تنگدلی و "سيْقتالماق" هم گويند سيْقتالماق : مرادف "سيْقتاماق و به معنی گريه كردن به افراط است و صيغ آن با لام اشتقاق می يابد .  سيْقتانماق :  مصدر متعددی است، يعنی به افراط گريانيدن » .

ج) علامه محمود كاشغری ، دانشمند بزرگ ترك در كتاب گرانسنگ خود به نام "ديوان لغات الترك" ( كه آنرا حدود يك هزار سال قبل نوشته  است) كلمه‏ی "سيْقيْت" را "گريه و زاری" و كلمه‏ی "سيْقتادی" را "گريه كرد" معنی نموده و ذيل كلمه اخيرالذكر اين مثال را آورده است : « اوْغلان  سيْقتاديْ » ( يعني : طفل گريه كرد ) .

ضرب المثل ها  و تعبيرات

23- « مال  قازاندين  جوانلوْقدَه ، ايمان  قازاندين  جوانلوْقدَه » ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمه "قازاندين‏" به شكل "نون غُنّه" تلفظ ميشود ) 

Mal qazandin cəvanloğdə iman qazandin cəvanloğdə

( به تركي ادبي : « مال قازانديْن  جاوانليْقدا ؛  ايمان  قازانديْن ، جاوانليْقدا » )  

Mal qazandın cavanlığda iman qazandın cavanlığda

ترجمه به زبان فارسي : « اگر مال و ثروت می خواهی بدست آوري در جوانی مي توانی و اگر ايمان مي خواهی بدست آوري در جوانی به آن قادر خواهي بود » 24 -  « قوْيوْنيْ  قوُرتَه  تاپشوُرماق »

Qoyonı qurtə tapşurmaq

 ( به تركي ادبي :  « قوْيوُنو  قوُرتا  تاپشيْر‏ماق » )

Qoyunu qurta tapşırmaq

ترجمه به زبان فارسي : « گوسفند را  به گرگ ( براي حفاظت ) سپردن » .

ـ كنايه است از كار غير عاقلانه  و اعتماد به دشمن كردن .

قسمت  نهم 

چاپ شده در هفته نامه «  سينا  ». شماره 148 (    /  /  1386 )

كلمات و اصطلاحات

17-  توْپلَه‏ماق / Topləmaq

الف)  اين كلمه از قديمی ترين لغات زبان تركی است و اينكه مردم شهر باهار ( بهار ) هم اكنون نيز اين كلمه را بكار مي برند ، به تنهائي نشان از آن دارد كه مردم اين شهر چقدر به زبان غنی و توانمند اجدادشان "تركی" پای بند هستند . مردم باهار كلمه "توْپله‏ماق" ( به تركی ادبی : "توْپلاماق" ) را به معنی : "به درك واصل شدن" بكار مي برند ؛ يعني اگر كسی كه در نظر مردم , منفور است بميرد می گويند :

« توْپله ديْ »

Toplədı

( به تركي ادبي : « توْپلاديْ » )

Topladı

ترجمه به زبان فارسي : « به درك واصل شد » .

 يا وقتي آروز دارند انسان بدي بميرد مي گويند :

« ايشاللا  تئزلوْقئنَه ن  توْپلَه‏سيْ »

İşalla tezloqenən topləsı

( به تركی ادبي : « ايشاللا  تئزليكلَه  توْپلاسيْن » )

İşalla tezliklə toplasın

ترجمه به زبان فارسي : « انشاء الله هر چه زودتر به درك واصل شود » .

ب) "علامه قاشغارلی ماحمود" ( محمود كاشغری ) دانشمند و زبان شناس شهير ترك دركتاب گرانسنگ اش "ديوان لغات الترك" كه آنرا حدود يك هزار سال پيش به زبان عربی نوشـته است ، كلمـه‏ی "توپلو" را چنــين معـنا كرده است :

« توْپلو  : مزار .  به هنگام لعنت فرستادن به كسی گفته مي شود : « توْپلوقا دوْل » يعنی : « قبرت با تو پر شود » .

 19 -  ايبينماق/  İbinmaq

در زبان فارسی و عربی فعل مركب "خيس شدن" و "مرطوب شدن" وجود دارد . در زبان تركی برای اين معني لغات مختلفي موجود است كه بعضي از آنها مصطلح ترند . مردم شهر باهار (بهار) علاوه بر كلمه "ايسلانماق" ( و مشتقات ديگر آن مثل : ايسلاتماق ، ايسلانميش  و ... ) كلمه ديگري نيز بكار مي برند كه همان "ايبينماق" است .

در فرهنگ لغت تركی به فارسی "سنگلاخ" ( تاليف شده توسط ميرزا مهدي خان استرآبادی منشی سلطان ترك نادرشاه افشار ) چنين آمده است :

« ايبينماق : به معنی خيسيدن بود .

ايبينماق : مصدر متعدی است يعنی خيساندن .

ايبيت ، ايبيتيبان ، ايببيتميش : خيسانيده » .

علامه محمود كاشغری در "ديوان لغات الترك" ( تاليف شده در حدود هزار سال پيش ) زير كلمه "ييْبا"/ Yıba مي نويسد :

« ييْبا :  هر هانكی ( = هر هانسی ) بيرشئين  نَملی ، ياش اوْلانی » .

لازم به ذكر است كه "ييْبا" صورت ديگري از "ايبا" است مثل :  ييْلان/ ايلان ، ييْغاج/ آغاج ، ييْلديْريْم/ ايْلديْريْم و  ... .

ضرب المثل ها  و تعبيرات

25 - « حَقدَه ن  قاچمَه ، حق آللاهين آديْديْ » ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمه "آللاهين‏" به شكل "نون غُنّه" تلفظ ميشود )

Həqdən qaçmə həq ALLAH’in adıdı

( به تركي ادبي : « حقده ن قاچما ، حق آللاهيْن آديْديْر»  

Həqdən qaçma həq ALLAH’ın adıdır

ترجمه به زبان فارسي : « از حق نگريز ـ چرا كه ـ حق نام الله است » .   

26 -  «  سامان  آلتيْننَن  سوُ  يئرئتماق »

Saman altınnən su yeretmaq

( به تركي ادبي : « سامان  آلتيْندان  سوُ  يئريتمك »

Saman altından su yeritmek

ترجمه به زبان فارسي : « از زير كاه آب جاري كردن » .

اين آتا سؤزو ( ضرب المثل تُرکی ) در مورد كساني بكار مي رود كه موزی و حيله‏گرند و همانطوري كه آب اندك اندك و بدون اينكه مشخص گردد , زير كاه جمع مي شود , افراد حيله‏گر نيز , كار معمولاً نادرست خود را آرام آرام و پنهانی پيش مي برند ؛ مثلاً اگر در مورد فردی که داراي اين خصلت باشد مي گويند :

« فيلان آدام سامان آلتيننن سو  يئريدَه ر »

( به تركي ادبي : « فيلان آدام سامان آلتيْندان سو  يئريده ر» )

ترجمه به زبان فارسي : « فلان شخص آدمي است كه آب را به آرامي از زير كاه عبور مي دهد » ( آب زير کاه است ) .

27 - «  اؤزگَه  ايپيينَن  چالَه  گيرمَه!  »

Özgə ipinən çalə girmə  

 ( به تركي ادبي : « اؤزگه  ايپي‏ ايله  چالا  گيرمه !  »

Özgə ipi ilə çala girmə  

ترجمه به زبان فارسي : « با طناب اجنبی و بيگانه داخل چاه نرو » .

قسمت  دهم 

چاپ شده در هفته نامه «  سينا  ». شماره 149 (    /  /  1386 )

كلمات و اصطلاحات

20 -  توْلاس / Tolas

براي پختن "تَرَلبا" / Tərəlba ( تَرَلبا نوعي حلوا است .‏ كلمه‏ی "تَرَلبا"  ظاهراً همان كلمه‏ی مركّب "ترحلوا" است . "حلوا" كلمه‌‏ای است عربی ـ حَلَا ، حُلو ، حَلاوَت و ... ـ كه كلمه‏ی "تَر" تُركی به اوّل آن اضافه شده است . در خصوص شرح كلمه‏ی تركی "تر"نگاه کنيد به : "فرهنگ تركی نوين" ـ تاليف "اسماعيل هادی" ، ذيل كلمات : "تر" ، "ترلمك" و "تره" ) ، آرد را با روغن حرارت مي‏دهند كه پس از مدتي رنگ "آرد" در اثر حرارت , تغيير كرده و "زرد رنگ" می شود . به اين "آرد زرد رنگ شده" در شهر "باهار" ( بهار ) ، "توْلاس"/ Tolas  گفته مي‌ شود . مثلاً مي‌ گويند :

« بی‏آز توْلاس ائلَه‏دِئم تَرَلبا ايچئ  »

Biaz tolas elədem tərəlbaiçi  

( به ترکی ادبی : « بير‏آز توْلاس ائيلَه‏ديم تَرَلبا ايچين  »

Biraz tolas eylədim tərəlbaiçin  

ترجمه به زبان فارسي : « براي پختن ترحلوا , اندكی توْلاس درست كردم » .

 در كتاب گرانسنگ "ديوان لُغات التُرك" كه دانشمند نابغه‏ی تُرك "علامه قاشغارلی ماحمود" (محمود كاشغري) حدود يك‏هزار سال پيش براي آموزش زبان تركی به اعراب ، به زبان عربی نوشته و به خليفه عباسی "المقتدی بالله" تقديم نموده است , ذيل كلمه‏ی " تُولاس/  Tulas چنين آمده است  :

« توُلاس . "تُولاس يوز" :  كَدَرلي و غَملي بير يوز » .

 ( ترجمه به زبان فارسي :  تُولاس . " تُولاس يوز" : ـ يعنی ـ "چهره‏ي مَغموم و مُكَدّر")   نگاه كنيد به : ترجمه‏ی تركی كتاب "ديوان لغات الترك" صفحه 590 چاپ تركيه با مشخصات زير:

Divanü Lugati’t-Türk; çeviri, Uyarlama, Düzenleme: Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser; Kabalcı‎ Yay‎nevi . İstanbul, birinci Bası‎m, 2005

بنابراين به نظر مي‏رسد كه وجه اصطلاح "تُولاس يوز/ اوز" آن است که چهره‏ی اشخاصِ هميشه غمگين "زرد رنگ" است مثل "توْلاس/ توُلاس" كه در اثر حرارت‏يافتن در روغن "زرد رنگ" مي شود .

21 –  پادار/ Padar

كلمه‏ی تركي "پادار" در شهر "باهار" ( بهار ) به معني : "پياپی ، پشت سرهم و مسلسل" است مثلاً مي‏گويند :

 « ايككئ گون پادار قار ياغسَه ، هاميْ يوْللَر باغلَه‏نَر »

İkke gun padar qar yağsə hamı yollər bağlənər

 ( به تركي ادبي : « ايككي گون پادار قار ياغسا ، هاميْ يوْللار باغلانار » )

İkki gün padar qar yağsa hamı yollar bağlanar

ترجمه به زبان فارسی : « اگر برف دو روز پشت سر هم ببارد ، همه راهها بسته مي شود » .

در دانشنامه‏ي عظيم زبان تركی يعنی "ديوان لغات التُرك" اين كلمه به صورت "بادار"/Badar   آمده ( توضيح : در "تركی قديم" حرف "پ" در كلمات معدودی بكار رفته است و بسياري از كلمات "تركی جديد" كه مثل "پادار" داراي حرف "پ" هستند ، در قديم با حرف "ب" تلفظ و نوشته مي شده‏اند ـ نگا : "فرهنگ تركي نوين" ، "اسماعيل هادي" ، صفحه 255 ) و با ذكر مثالي معني آن تبيين شده كه ما ترجمه‏ی فارسي آنرا مي آوريم :

« بادار ـ بادار  :  "بادار ـ بادار يوگوردی" يعنی :  "او به شكلی كه صدای پايش پيوسته و پياپي مي آمد ، دويد" » .

در كتاب "فرهنگ تركی نوين ، تاملاتی در عرصه ريشه شناسي" تاليف محقق معاصر "آقاي اسماعيل هادی" ذيل كلمه "پادار" آمده است  :

« پادار : فراوان ، زياد ، شديد . "پادار ياغدی" : خيلي باريد . "پادار گليری واردير" : درآمد زيادی دارد . در "ديوان لغات التُرك" به صورت "بادار" و به معناي "مسلسل و پياپي" آمده است: "بادار ـ بادار يوگوردی" : "دويد و صداي پای وی پياپی شنيده شد".  از اينرو كلمه‏ی اصيل تُركي است و ربطي به "پايدار" فارسي ندارد .

با توجه به نكات فوق‏الذكر ملاحظه مي‌ شود كه "پادار" در اصل و همان‏گونه كه در "ديوان لغات التُرك" آمده است به معني "پياپي و پشت سر هم" است و بعداً با توسعه‏ي معنائي در بعضي از لهجه هاي زبان تركي به معنی "فراوان و زياد و شديد" استعمال‏شده و مي‏شود و مردم شهر "باهار" (بهار) كلمه‏ی "پادار" را در همان معني اصلی و قديمي‏اش ( يعني : "پياپي و مسلسل" ) به كار مي‏برند

ضرب المثل ها  و تعبيرات

28 - « حئيوان  اييلَه‏شَه ـ اييلَه‏شَه  ؛  انسان  ديللَه‏شَه ـ ديللَه‏شَه »

Heyvan iyləşə-iyləşə esnan dilləşə- dilləşə

( به تركي ادبي : « حئيوان  اييلَه‏شَه ـ اييلَه‏شَه ؛ اينسان  ديللَه‏شَه ـ ديللَه‏شَه » )

Heyvan iyləşə-iyləşə isnan dilləşə- dilləşə

ترجمه‏ي فارسي : « حيوانات با بو‏كردن همديگر و انسانها با گفتگو‏كردن با يكديگر ( با هم آشنا شده و دوست هم مي شوند ) » .

29 -  « يايين  گؤگَه‏رنتئسئ  ، قيْشين در‏دئنَه  دئيَه ر »  ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمات "يايين‏" و "قيْشين" به شكل "نون غُنّه" تلفظ ميشود ) 

Yayin gögərəntese qışin dərdenə deyər

( به تركي ادبي : « ياييْن گؤگَه‏رَنتيسي ، قيْشيْن در‏دينَه  دَه‏يَه‏ر » )

Yayın gögərəntisi qışın dərdinə deyər

 ترجمه به زبان فارسي : « سبزه و گياه تابستان ، در زمستان است كه به درد مي خورد » .        

در زبان فارسي ضرب المثل « هر چيز كه خوار آيد ، يك روز بكار آيد » تقريباً در همين معنا است .

قسمت يازدهم 

چاپ شده در هفته نامه «  سينا  ». شماره 150 (    /  /  1386 )

كلمات و اصطلاحات

22-  ائين/ Eyn

اين كلمه , امروزه ، به معني "قامت" و "تن" است و به صورت‌ هاي مختلفي از جمله : "ائين" ، "اه يين" ، "اگين" و ... تلفظ مي شود ( در شهر "باهار" ( بهار ) به صورت : ائين/ Eyn  تلفظ ميشود ) .

در فرهنگ لغات كشور آزربايجان به نام "آذربايجان  ديلي نين ايضاجلي لوغتي" ذيل كلمه "اه يين" آمده است:

« اه يين ـ 1- بدنين باشدان غئيری بوتون حيصه سی . مثال : "اه ينين ده هئچ بير شئي يوخدور" ؛ "اه ينين ده دونو يوخ ، باشينا پاپاق آختارير" ... » .

 ( ترجمه به زبان فارسي : « اه يين ـ 1- تمامي بدن به غير از سر .  مثال : "هيچ چيزي به تن ندارد" ؛ "لباسي به تن ندارد و با اين حال در جستجوي  كلاه براي سرش است!"» .

 در كتاب "قاشقايي سؤزلوگو"  ( فرهنگ لغات و اصطلاحات تركی قشقايی ) تاليف اسداله مردان رحيمی ، ذيل كلمه "ائين" آمده  است :

« ائين ـ 1- وجود ، هيكل ، اندام . "ائينينه باخ!" ( به هيكلش نگاه كن! ) . "ائيناق" : "خوش قامت و متناسب اندام"  ... » .

اين كلمه در قديم , به معني "كتف" بوده است و سپس در طول زمان ، توسعه معنايي يافته و به "تمامی بدن به غير از سر" اطلاق مي‌ شود :

ـ در فرهنگ لغت تركي به فارسی سنگلاخ ( تاليف شده در قرن 12 هجري قمري ) ذيل كلمه "ايگن" آمده است :

« ايگن ـ دو معني دارد : اول- "سر دوش" و "كتف" را خوانند ؛ دويم- مجازاً به معني "بازو" آمده ؛ و آنرا "ايگين" نيز گويند » .

ـ در دانشنامه ارجمند زبان تركی يعنی "ديوان لغات الترك" تاليف علامه قاشقارلي ماحمود ( تاليف شده در حدود يك هزار سال قبل ) نيزكلمه "اگين" به معني "كتف" ، ضبط شده است.

23-  پاباجه/ Pabacə

اين كلمه مترادف با كلمات ديگر تركی : "دال به دال" و "پادار" (براي ديدن شرح كلمه "پادار" مراجعه كنيد به شماره 21 ) است و در زبان فارسي به معني "پيوسته ، پي در پي و پشت سر هم" مي باشد ؛ مثلاًَ در شهر "باهار" ( بهار ) گفته مي شود :

« ايككئ گوننئ پاباجه قار ياغيْريْ »

İkke gunne pabacə qar yağırı

( به تركي ادبي : « ايكکي گوندور پاباجا قار ياغيْر » )

İkki gündür pabaca qar yağır

ترجمه به زبان فارسي : « دو روز است كه پيوسته برف مي بارد » .

 ضرب المثل ها  و تعبيرات

30-  « آتيْ  ناللرديْله  ، قوْرباغه ده ، قيْچچيْنیْ   قوْوزه ديْ »

Atı nallərdılə qorbağə’də qıççını qowzədı

 ( به تركي ادبي : « آتيْ  ناللارديْلار ، قوْرباغادا ، قيْچچيْنيْ  قاوزاديْ » ) .

Atı nallardılar qorbağa’da qıççını qavzadı

 ترجمه به زبان فارسي : «  اسب را نعل مي زدند ، قورباغه هم پايش را بلند كرد » .

31- « هر  قاموُشده ن  شكر  اوْلمه ز ، نئي   اوْلمه ز »

Hər qamuşdən şəkər olməz ney olməz

 ( به تركي ادبي : « هر قاميْشدان شكر اوْلماز ، نئي  اوْلماز » )

Hər qamışdan şəkər olmaz ney olmaz

ترجمه به زبان فارسي : « هر چوب ني , شكر ، بار نمي آورد و از  آن نمي توان ني [وسيله موسيقي] ساخت» .

32- « شئل  توُته ن  ، برك  يييه ر  »

Şel tutən bərk yiyər

( به تركي ادبي : « شئل توُتان ، برک  يئيه ر » )

Şel tutan bərk yeyər

ترجمه  به زبان فارسي : « كسي كه ( كاري را ) آسان و سست بگيرد ، محكم مي خورد » .

ـ كنايه است از اينكه هر كس كاري را دقيق و با رعايت اصوش انجام ندهد ، نتيجه منفي مي گيرد.

 قسمت  دوازدهم 

چاپ شده در هفته نامه «  سينا  ». شماره 151 (    /  /  1386 )

كلمات و اصطلاحات

24-  اوْغوْنماق/ Oğonmaq

 در شهر "باهار" ( بهار ) ، به عنوان مثال گفته مي شود  :

ـ  « اوُشاغه باخ !  نَه‏بَر  اوْغوْنيْريْ  »

Uşağə bax! nəbər oğonırı

( به تركي ادبي : «  اوُشاغا  باخ ! نَه‏بَر  اوُغوُنورو » )

Uşağa bax! nəbər uğunuru

ـ  «  اوُشاق ، نَجَه  اوْغوْنَه ـ اوْغوْنَه  آغليْريْ ! »

Uşağ nəcə oğonə-oğonə ağlırı !

 ( به تركي ادبي : «  اوُشاق ، نئجه  اوُغونا ـ اوُغونا  آغلاييْر ! » )

Uşağ necə uğuna-uğuna ağlayır !

 ـ  « كيشئ  ،  اوْغوْنوْد ـ گئدئرئ !  »

kişe oğonod-gedere !

( به تركي ادبي : « كيشي ،  اوُغوُنوب ـ گئدير! » )

kişi uğunuu-gedir !

اين كلمه‏ي تركي ، در زبان فارسي ، معادل بسيطی ندارد و معني آن در زبان فارسی چنين است : « در اثر ناراحتی يا شادی زايد الوصفی، آنچنان گريه كردن يا خنديدن كه انگار شخصي از خود بي خود شده است ». در فرهنگ لغت تركی بنام "تؤركجه سؤزلوك" منتشره  از سوی "تؤرك ديل قورمو" ( فرهنگستان زبان تركي ) كشور تركيه چنين آمده  است :

 « اوُغونماق/ uğunmak :   بؤيوك بير اوزونتو و يا آجيْدان قيْورانماق ، سوْلوغو  تيْخناماق ، آغلايا ـ آغلايا  باييلماق » .

 ( ترجمه به زبان فارسي : «  اوُغونماق : در اثر رنجش و يا  ناراحتي ای  بزرگ ، به خود پيچيدن ، نفس بريده ـ بريده شدن ، گريه كنان  از خود  بي خود شدن » )

هم چنين در كتاب "يئني تاراما سؤزلوگو" ( فرهنگ يافت ـ واژه ها )  منتشره از سوی " تورك ديل قورومو " ( فرهنگستان زبان تركی ) كشور تركيه چنين آمده است :

« اوُغونماق [ اوُغيْنماق ، اووونماق ] : باييْلاجاق حالَه گَلمَك ، باييْلماق ، عاقليْ  با‏شيْندان گيتمك "

( ترجمه به زبان فارسي : « اوُغونماق [ اوُغيْنماق ، اووونماق ] : به حالت از خود بی خود شدگي دچار شدن  ، بيهوش شدن ،  عقل و هوش از سر رفتن » .

در فرهنگ لغت تركي كشور آزربايجان بنام " آزربايجان ديلي‏نين ايضاحلي لوغتي" چنين آمده است :

 « اوُغونماق : عادتن گولمك‏دن  اوُغونماق  ... .  اوُغونوب ـ گئتمك :  گولمك‏دن  غش  ائله‏مك » .

 ( ترجمه به زبان فارسي : « اوُغونماق : در اثر خنده‏ي مداوم از خود‏ بي‏خود شدن ... .  اوُغونوب ـ گئمتك :  در اثر خنده غش كردن » )

نكته : ملاحظه مي شود كه در فرهنگ لغت تركي تركيه ، " اوُغونماق" به حالت ناشي از"ناراحتي و گريه"‏ي زياد اطلاق شده و در فرهنگ لغت تركي كشور آزربايجان به حالت ناشي از "شادي و خنده"ي زياد و در شهر "باهار" ( بهار ) ، " اوْغونماق" هم به حالت ناشي از" ناراحتي و گريه"ي زياد و هم به حالت ناشي از "شادي و خنده"ي  زياد اطلاق مي شود .

25- گئچئنماق/ Geçenmaq

اين كلمه از لحاظ "كاربرد" و "معني" با كلمه‏ی "اوْغونماق / اوُغونماق" مترادف است ؛ مثلاً در شهر "باهار" ( بهار ) گفته مي شود :

ـ « كيشي‏يَه باخ ! نَجَه گئچِئنِئرئ »

kişiyə bax! nəcə geçenere

( به تركي ادبي : « كيشي‏يَه  باخ !  نئجَه  گئچينيري » )

kişiyə bax! necə geçiniri

 ـ  « اوُشاق ،  گئچئنئد ـ گئدئرئ »

Uşaq geçened-gedere

( به تركي ادبي : « اوُشاق ، گئچينيب ـ گئدير» )  

Uşaq geçinib-gedir

 در و‏اقع ترجمه‏ي فارسي "گئچئنماق / گئچينمَك" همانند "اوغونماق" چنين است : « در اثر ناراحتي يا شادي زايد الوصفي ، آنچنان گريه كردن يا خنديدن كه انگار شخص , از خود بي خود شده است » .

 در فرهنگ لغت تركي فوق الذكركشور آزربايجان و كشور تركيه به عنوان يكي از معانيِ "كئچينمَك" آمده است : « كئچينمك : اؤلمك » .

 در كتاب "فرهنگ تركي نوين" تاليف آقاي اسماعيل هادي ( انتشارات احرار تبريز ، صفحه 696 ) چنين آمده است :

 « گئچينمَك : ... 3- از خنده روده‏بُر‏شدن ( گويي شخصي از فشار خنده ، همانند چراغي در حال خاموش شدن است ) » .

ضرب المثل ها  و تعبيرات

33- « خوروز  اوْلميييْدیْ  ، سَحَر آچيْلمَزديْ !؟»

Xuruz olmıyıydı səhər açılməzdı !?

( به تركي ادبي : « خوروز اوْلمايايدي ، سَحَر آچيْلمازديْر؟! » ) .

Xuruz olmayaydı səhər açılmazdır !?

ترجمه به زبان فارسي : « اگر خروس نبود ، صبح نمي شد؟! »

34-  « يان  مَنئم‏ائچئن  ، اولؤم  سَنين‏ ائچئن »

 Yan mənemeçen ülöm sənineçen

 ( به تركي ادبي : « يان منيم ايچين ، اؤلوم  سنين‏ايچين » )

Yan mənimiçin ölüm səniniçin

ترجمه به زبان فارسي  : « براي من [ دل ] بسوزان ، [ تا] من هم براي تو بميرم » .

35- «  پيشيگين آغزيْ   اَتَه  چاتمَه‏ز  ،  دييَه‏ر  آجيْديْ ! »

Pişiğin ağzı ətə çatməz diyər acıdı !  

( به تركي ادبي : " پيشگين آغزيْ  اَتَه چاتماز , دئيَه‏ر آجيْديْر ! " ) .

Pişiğin ağzı ətə çatmaz deyər acıdır ! 

ترجمه به زبان فارسي : « دهان  گربه كه به گوشت نمي‏رسد مي‏گويد [ گوشت] تلخ است » . 

قسمت  سيزدهم 

چاپ شده در هفته نامه «  سينا  ». شماره 152 (   1 /  12/  1386 )

كلمات و اصطلاحات

26- سيلَه‏مَه/ Siləmə

  اين كلمه‏ي تركي ، در زبان فارسي به معني "لبالب و مالامال"  است . "سيلَه‏لَه‏ماق" ( به ترکی ادبی : "سيلَه‏لَه‏مَك" ) يعني "لبالب پركردن" . مثلاً در شهر "باهار" (بهار) گفته مي‏شود :

« بوْشقابيْ  سيلَه‏مَه  دوْلدوْر »

Boşqabı siləmə doldor

( به تركي ادبي : « بوْشقابيْ  سيلَه‏مَه  دوْلدوُر » )

Boşqabı siləmə doldur

ترجمه به زبان فارسي : « بشقاب را لبالب پركن » .

 يا :

« قابله‏مه‏نيْ  سيلَه‏لَه »

qabləmənı silələ

 ( به تركي ادبي : « قابلامانيْ  سيلَه‏لَه » )

qablamanı silələ

ترجمه به زبان فارسي : « قابلمه را لبالب پر كن »  .

در فرهنگ لغت كشور آزربايجان بنام " آزربايجان ديلينين ايضاحلي لوغتي" چنين آمده است :

« سيلَه‏لَمَك/ silələmək   :  آغزيْنا قَدَه‏ر  دوْلدُورماق »

 در كشور تركيه به جاي "سيلَه‏مَه"/ silələmə ، "سيلْمَه"/ silmə و "سيلَه"/ silə  گفته مي‏شود . در فرهنگ لغت كشورتركيه بنام "تؤركجَه سؤزلوك" آمده است :

« سيلْمَه/ silmə : ... 3- آغزيْنا  قَدَه‏ر دوْلو » .

 و در كتاب "يئني تاراما سؤزلوگو" ( چاپ فرهنگستان زبان تركي تركيه ) چنين آمده است :

« سيلْمَه / silmə: دوْليْ ، آغزيْنا قَدَه‏ر دوْلو ؛ دوْپ ـ دوْلو »

« سيلَه/ silə : سيلْمَه ، آغزيْنا  قَدَه‏ر دوْلو ؛ دوْپ ـ دوْلو » .

27 - كَهَنگئ/  Kəhənge

‎در حالي كه در زبان فارسي ، فقط لغات "درد" و "سوزش" وجود دارد ، در زبان توانمند تُركي مان ، براي انواع  مختلف "درد" ، كلمات جداگانه و مستقلي وجود دارد ، مثلاً به درد احشاي توخالي بدن مثل روده "سانجيْ  ، به درد اعضاي بدن "آغريْ " ، به درد پيچ خوردگي مفاصل و يا درد حاصل از ضربه و سقوط "اينجيمَك" و ... مي گوئيم . "كَهَنگئ"/ Kəhənge نيز در شهر "بهار" ( باهار ) به "درد ناحيه‏ي لگن و لگنچه و پهلو" اطلاق مي‏شود .

در "تركي گويش قشقايي" و نيز "تركي گويش نقده ( سوْلدوز ) ، اين كلمه به صورت "كَهَنگ" / Kəhəng    و كَهَن"/Kəhən   به كار مي رود . در فرهنگ لغت تركي به فارسي "قاشقايي سؤزلوگو" ( فرهنگ لغت تركي قشقايي) ، تأليف اسداله مرداني رحيمي آمده است :

« كَهَن = كَهَنگ : درد سياتيك ؛ درد ناحيه لگن و لگنچه » .

 در نشريه "ائل ديلي و ادبياتي" ( شماره 7 ـ صفحه 17ـ يئرلي سؤزلر [نقده] توپلايان : ساغلام خوجا ) آمده است :

« كَهَنگ : بوُددا  يوْخسا  دال  بؤيوردَه  شيشميش  دامار »

( ترجمه به زبان فارسي : « كَهَنگ : رگ متورم ران يا پهلو » .

ضرب المثل ها  و تعبيرات

« گؤممَه‏زدَه  قوْز  دوُرمه‏ز »

Gömməzdə qoz durməz

( به تركي ادبي : « گؤممَه‏زدَه  قوْز  دوُرما‏ز » )

Gömməzdə qoz durmaz

ترجمه به زبان فارسي : « گردو ، بر روی گنبد نمي ايستد » .

ـ  اين ضرب المثل كنايه است از : كار محال و نشدني .

  37-  « شانس گَلمييَه‏ننَه ، آداميْ   دؤاَه   اوُسسِئننَه  ايت  قاپَه‏ر »

Şans gəlmiyənnə adamı döə ussennə it qapər

( به تركي ادبي : « شانس گَلمَه‏يَه‏ندَه آداميْ  دَه‏وَه  او‏ستوندَه  ايت  قاپار » ) .

Şans gəlməyəndə adamı dəvə üstündə it qapar

 ترجمه به زبان فارسي : « به هنگام بدشانسي ، سگ ، آدم بالاي شتر را ( نيز ) گاز مي گيرد » .