تاریخ مختصر ترکان عراق

اومود اورمولو

در جنگ جهانی اول و پس از جدا شدن عراق امروزی از جغرافیای حکمرانی دولت عثمانی دولت عراق شکل گرفت. در سالهای حکمرانی عثمانی ائتنیک ترکی که امروزه با نام ترکمان یا به اشتباه ترکمن خوانده می شود با نام دقیق ترک خوانده می شده اند برای اولین بار در اثنای کنفرانس لوزان هئیت انگلیسی لفظ ترکمان را برای معرفی ترکان ساکن عراق امروزی بکار برد در همان زمان عصمت این اونو رئیس هیئت مذاکره کننده ترکیه ای نیز مفهوم ترکمان و ترک را یکی دانسته و لفظ ترکمان را مدافعه کرد. در تفاهم نامه های 1923 لوزان سوئیس و 1926 آنکارا برای مفهوم ائتنیکی ترکان عراق لفظ "ترکان موصول" بکار برده شده ولی پس از سال 1959 و حکومت عبدالکریم قاسمی برای معرفی ترکان عراق لفظ ترکمان استفاده شد است. جغرافیای ترکمان تنها به عراق ختم نشده و در آناطولی، سوریه، قفقاز، بالکان، فلسطین، افغانستان و ایران را نیز دربر می گیرد.

در سالهای جنگ جهانی اول سرزمین های ترک نشن موصول، کرکوک و اربیل که به دست انگلیسی ها اشغال شده بود نیروهای اشغالگر با مقاومت نیروهای ترک مواجه شده بودند. مجادله ملی که در خاک های آناطولی در جریان بود پیشرو و نکته اتکاء تمامی مجادله های موازی در منطقه بود. در وهله ی اول برای خاموش کردن توطئه انگلیسی ها که مردم را بر علیه حکومت عثمانی دعوت به شورش می کردند قدم هائی برداشته شد،  انگلیسی ها برای جذب رئیس عشرت های محلی و همسو کردن آنان با برنامه های خود پول های زیادی را به آنان پرداخت می کردند در دیگر سو ترکان نیز برای خنثی کردن این توطئه های انگلیسی نیز برنامه های مدونی را اجرا کردند. در آن سالها روحانی ترکی از شهر اربیل به نام کوچوک موللا افندی (1867-1943) با دعوت از ترکان به مجادله با اشغالگری انگلیسی ها برخواست، او در خطبه هایش مردم را به مقاومت بر علیه اشغال گری انگلیسی ها دعوت کرد.

ترکان امروزی عراق نتیجه مهاجرت ترکانی از جغرافیای وسیعی به مانند آسیای میانه تا بوزکُر می باشد، ترکان قبل از مهاجرت در جغرافیای امروزی آناطولی در عراق امروزی ساکن بوده اند. در بسیاری از آرشیوهای عثمانی نیز وجود جمعیت کثیر ترک عراق نیز به وضوح قابل مشاهده می باشد. بر اساس متنی که توسط ناظر داخلی عثمانی (وزیر امور داخلی امروزی) در 20 آگوست 1330 و در رابطه با صادرات موجود می باشد از وجود خلق یا طایفه های ترک در عراق خبر داده می شود. ترکان در عراق بیشتر در مناطق کرکوک و موصول زندگانی می کرده اند و جزء مهمترین بافت ائتنیکی عراق بوده اند. مناطق ترک نشین حاصل اقوام متعدد ترک می باشد که مهمترین دلیل این امر نیز وجود تعداد کثیری دولت و خاندان ترک بوده است.

متاسفانه به علت بسیاری از مسائل منطقه ای و داخلی عراق امروزه ترکان به حقوق ملی خود دست نیافته اند و آنطور که باید به مسائل تاریخی، ائتنیکی، سیاسی، حقوقی و ... ترکان عراق پرداخته نشده است. در همین حال حکومت اقلیم کرد عراق نیز که سر در فتح شهر ترک نشین کرکوک و حومه آن دارد از هیچ  کوششی برای کردستانیزه کردن منطقه نفت خیز کرکوک که 4 الی 6% نفت عراق را در خود گنجانده است دریغ نمی کند. انگلیسی ها و دیگر دول استعمارگر برای بهره وری از مردمان این منطقه دست به تاریخ نویسی ها و تاریخ سازی های گسترده ای زده اند که طبیعتاً ترکان عراق نیز بی بهره از این ماجرا نبوده اند.

حضور ترکها در عراق طی دولت های عموی و عباسی به شهود قابل روئیت می باشد. ترکها طی دوره های متفاوت و مدت داری به عراق گسیل شده اند. ولی قدیمی ترین سند حضور ترکان در عراق نه این موارد بلکه نوشته های مورخ نامور عرب یاقوت الحموی در کتاب مجمع البلدان جای گرفته است. در این منبع اولین پیشواز کنندگان از خالد ابن ولید در هنگام فتح عراق به دست اردوی اسلام ترکان یاد شده است. در کتاب فوق از اولین تفاهم نامه هائی که در عراق به سال 632-633 میلادی بین اردوی اسلام و اولین اقوام ترک نیز وضع شده مبحثی به میان آمده است. در دیگر سو در سایه این تفاهم نامه اولین سرانه ای می باشد که وارد صندوق اسلام شده و به مدینه فرستاده شده ، ولی مهمترین موضوع پیشوازی ترکان و رهبران ترک از خالد ابن ولید این فرمانده مشهور سپاه اسلام قبل از فارسها می باشد. بر اساس اطلاعاتی که از سوی مورخ عبدی زاده حسین حسام الدین نقل شده است در زمانی که دین اسلام گسترش می یابد اقوام، عشیرت و خاندانان مختلف ترک در عراق حضور داشته اند. از مهمترین عشرت های ترک آن دوره می توان به عشرت بانوقلو در کنار رود فرات اشاره داشت که در شهری به نام بانوقیا جای گرفته بود. رهبر این طایفه ترک شخصی به نام بصبهری بوده است که خود وی در جنگ کشته شده و پسرش باصلوخان رهبری طایفه را بر عهده می گیرد. وی به سبب گریز از جنگ با اردوی اسلام طی توافقی با خالد ابن ولید از جنگ با اردوی اسلام سرباز می زند و همین امر نیز به سبب ذکای وی بوده که به سبب این انتخاب مورد توجه قوم خود قرار می گیرد. باصلوخان با خالد ولید ابن توافق نامه و امان نامه ای امضاء می کند که در کتاب مجمع البلدان یاقوت الحموی در مورد این تفاهم نامه بندهای زیر نقل شده است:

بسم الله الرحمان الرحیم

مکتوب خالد ابن ولید مخصوص باصلوخان رهبر طایفه ای که در کنار رود فرات واقع شده است می باشد. تو برای در امان ماندن خود، طایفه و شهرت خود هزار درهم سرانه پرداخت کرده ای و تو در امان می باشی. ما جان و مال تو را حفظ کرده و این سرانه را از تو قبول می کنیم. مسلمانانی که در کنار تو زندگی میکنند نیز از این تفاهم نامه راضی اند. مسلمانان در چتر حمایتی رسول الله و خداونداند.

شاهدین: هاشم ابن ولید، جریر ابن عبدالله ابا عوف، سعید ابن آمور. والاسلم ...

باصلوخان با امضاء این تفاهم نامه سبب عدم نابودی خلق خود تا به امروز شده است. این سند برای اثبات وجود ترکان در عراق از اهمیت بسزائی برخوردار می باشد. 

در کتب تاریخی که امروزه در عراق یافت می شود حضور ترکان به دوره دولت عموی محدود می گردد که ترکان را اجتماع کوچکی تعریف می کنند. بعضی از تاریخ نویسان عراقی به مانند دکتر مصطفی جواد نیز تاریخ ورود ترکان به عراق را به سال 32 هجری تعرف می کند، در آن تاریخ اعراب مسلمان با ورود به قلمرو ترکان سبب به اسیر گرفته شدن بسیاری از ترکان شده بودند. این اسراء چه در داخل عراق و چه به بیرون از آن تبعید شده بودند. آنچه که مهم می باشد تعداد این اسراء بیش از چندین صد نفر نبوده و رل چندان مهمی در آن زمان عراق نداشته اند. مورخ عرب الطبری حضور عمده ترکان در عراق را به خلیفه اول دولت عموی، معاویه ابن ابوصفیان مربوط می سازد که در سال 647 میلادی و 54 هجری بوده است. یکی دیگر از جغرافیادانان عرب اطلاعات جانبی فوق را در این باره می دهد:

معاویه والی بصره عبید الله ب. ضیاد را به عنوان والی خراسان معرفی کرده و عبیدالله با یاری 24.000 نیرو پس از گذشتن از نهر جیحون به شهر بخارا رسیده است. در شهر بخارا وی با قابوج خاتون که رهبر ترکمانان بوده تفاهم نامه ای امضاء کرده که طی این تفاهم نامه عبیدالله بیش از 2000 ترکمان تیرانداز و جنجگو را به بصره منتقل می کند. عبیدالله ترکمانانی را که به بصره آورده بود در منطقه ای به همین نام جای داده بوده است.

در دیگر سو والی مشرق (منطقه ای در سال 54 تا 93 هجری متشکل از بخارا، افغانستان و سمرقند که توسط مسلمانان فتح شده) یزید ابن عمر در سال 794 میلادی 300 جنگجوی ترکمان را از بخارا به اردویش منتقل کرده است.

مرکز خلافت ترکان در بغداد پس از دولت عموی تا دولت عباسی ادامه دار بوده بخصوص دومین خلیفه عباسی به نام جعفر المنصور در خلافت خود به ترکان نیز اهمیت بسزائی قائل شده است. در آن زمان ترکان در محلات و مناطق مختلفی از شهر بغداد مسکون داده شده و حتی خلیفه نام بسیاری از مناطق به مانند درب البخارا را برای مناطق مسکونی ترکان برگزیده است.

خلفای دیگر عباسی نیز برای قدرت بخشیدن به نیروهای نظامی و سیاسی خود اهمیت بسیار زیادی برای ترکان قائل شده و در سپاهیان و جنگجویان خود از ترکان بهره برده اند، حتی در دوره هارون الرشید به سال 786-809 عده بسیار وسیعی از سپاهیان و جنگجویان ترک بوده اند. در دوره خلیفه محتصم به سال 833-842 نیز برای حفظ ترکان در سپاه شهری 70.000 نفری در میان کرکوک و بغداد با نام صامرا تاسیس گشته است.

در همین دوره ترکان در خلافت نقش اساسی ایفا کرده اند به طوریکه خلیفه محتصم برای حفظ قدرت و گسترش آن مرکز خلافت را از بغداد به شهر صامرا منتقل کرده است. این دوره یکی از تاریخی ترین دوره های تثبیت حضور ترکان عراق در قدرت سیاسی بوده است که خود سبب آغاز دور جدیدی در عصر خود بوده. در این دوره شهر صامرا به عنوان شهری ترک معرفی می گردیده و در اکثر خیابانها، کوی و برزن ها و مناطق صامرا اسامی ترکی نقش بسته بوده است. ترک ها در آن دوره صامرا را به مانند وطن خود می پنداشتند.

در سال 1055 و در دوره امپراطوری ترکان سلجوقی با ورود خان سلجوقی طغرل به عراق تا اوایل سال 1918 دوره دیگری از حضور ترکان عراق در مسند سیاسی شکل گرفته است. 

ترکان عراق در دوره عثمانی:

یاووز سلطان در سال 1515 شمال عراق را فتح کرده و به جغرافیای امپراطوری عثمانی علاوه کرد. در سال 1534 قانون سلطان سلیمان با ورود به بغداد آخرین تیشه را به حاکمیت صفویان زد و  پس از این تاریخ نیز حضور ترکان در منطقه افزونی یافت. در سال 1312 هجری (1895 میلادی) سالنامه ای در موصول منتشر شده که از نظر حضور ترکان در این منطقه حائز اهمیت می باشد. در سالنماه چنین آمده است: در سالنامه از شهر کرکوک با عنوان شهر ترک یاد شده و بیشترین ترک زبان را در این شهر معرفی می کند. در روستا ها نیز جمعیت کثیر ترک وجود دارد. در این منطقه بهمراه ترکان، اعراب و کردها نیز ساکن اند. نام تمامی محلات، روستاها و مناطق کرکوک در این سالنامه به ترکی می باشد. 

در 8 نوامبر سال 1918 انگلیسیها شهر موصول را اشغال می کنند. در این دوره مشکل موصول شروع شده و حتی در کنفرانس لوزان نیز حل نمی شود. پس از کنفرانس لوزان 5 سال بعد در تاریخ 5 ژوئن 1926 کنفرانسی با حضور نیروهای ترکیه ای، عراقی و انگلیسی شکل گرفته و تفاهم نامه همکاری مرزی امضاء می گردد در این زمان حاکمیت موصول به عراق واگذار می گردد. متاسفانه در این تفاهم نامه تمامی حقوق ترکان منطقه نقض شده و به هیچ وجه از حقوق ترکان مدافعه نشده است. 

موقعیت ترکان عراق پس از استقلال عراق:

ترکان عراق که جزء هویت تثبیت شده ائتنیک عراق طی هزاران سال گذشته بوده و می باشد بیشتر در مناطق شمال و میانی عراق ساکن اند. طی دهها سال گذشته به هیچ وجه جمعیت ائتنیکی ملل ساکن عراق شمارش نشده است و طی دوره صدام حسین در راستای سیاستهای عربی سازی به بسیاری از مناطق ترک نشین اعراب متعددی نیز کوچانیده شده اند که این نیز در تغییر دمگرافی عراق بی تثایر نبوده است، پس از صدام حسین و اشغال عراق به دست نیروهای آمریکائی نیز این سیاست از سوی گروههای رادیکال و ناسیونالیست کرد پیگیری شده است به طوریکه اکنون بیش از 20 هزار پیشمرگه مسلح در شهر کرکوک ترک نشین حضوری فعال دارند. 

امروزه بیشتر ترکان عراق در شهرهای موصول، اربیل، دیاله، قوت، صلاح الدین، بغداد و کرکوک حضور دارند. در سال 1947 بنا به اسناد موجود جمعیت شهر کرکوک

 286.00 بوده است که جمعیت مرکز شهر کرکوک 69.035 نفر ثبت گردیده است ولی متاسفانه به طور دقیق نمی توان آمار ترکان شهر کرکوک را از این آمار بدست آورد. در سال 1957 نیز دوباره سرشماری در کرکوک صورت گرفته که جمعیت را 312.410 نفر بازگو کرده در آن سالها وضعیت ائتنیکی عراق نیز مورد بحث بوده و آمار ترکان عراق 567.000 نفر یعنی 12% جمعیت کل عراق معرفی گردیده است. در تمامی سرشماریها اغلب نیات سیاستمداران وقت دیده می شود و به هیچ یک از این سرشماری ها نمی توان نگاهی علمی-  تاریخی داشت.  

با تمامی مواردی که در بالا ذکر شد باید نکات زیر را به تاریخ ترکان عراق افزود:

1- گسیل ترکان به عراق از دوره دولت عموی نبوده و قبل از این دوره نیز ترکان حضور چشمگیری در عراق داشته اند. حضور ترکان در منطقه خاورمیانه قبل از ورود اسلام نیز اثبات شده است.

2- ترکان عراق در دوره های عموی و عباسی با عناوین سرباز پولی در منطقه جا نگرفته اند بلکه قبل از آن نیز در منطقه حضور داشته اند. بسیاری از مورخین نامی عرب و منطقه حضور ترکان در منطقه را پارالل با حضور اعراب می دانند.

3- ترکان عراق دارای دولت های متعدد ترکی بوده اند، این حضور ترکان چه در راس قدرت سیاسی و چه به عنوان مختلف محقق گشته است.

4- ترکان عراق در تاریخ شکل گیری دولت مداری عراق نقش بسزائی داشته اند. 

5- اجتماع ترکات طی هزاران سال در مدنیت، تاریخ، سیاست، اقتصاد و .. عراق نقش مهمی ایفا کرده اند که تمامی این موارد باید در آینده عراق نیز مد نظر قرار گیرد. 

منابع مقاله:

نوشته چنگیز ار اوغلو با نام تاریخ ترکان عراق چاپ شده در شماره 43 مجله کاردشلیک 

تاریخ حقیقی ترکمانان عراق به قلم رشدی چلبی

Urmiye’de “Sayalar” ve “Sayaçılar”

Talip DOĞAN
ÖZET
Urmiye, İran Azerbaycanı’nın önemli merkezlerindendir. Bu bölgedeki Türk varlığını, büyük oranda, Oğuz boylarından Avşarlar teşkil eder. Bölgedeki köy seyirlik oyunları çerçevesinde ele alınan saya geleneğinin menşei, Türklerin eski bolluk törenlerine ve animizm (canlıcılık) inançlarına dayanır. Kuzuların, gebe koyunların karnında yüz gün olduğu zamana rast gelen saya törenleri, bugün de Türk dünyasının büyük bir bölümünde halk tarafından bilinmekte ve bölgeden bölgeye değişmekle beraber belirli günlerde bazı kalıplaşmış davranış ve kıyafetlerle coşku içinde icra edilmektedir.
Dil, asırlar boyunca binbir tecrübe neticesinde inşa edilen kültürü, muhafaza ederek bugünlere taşımakla birlikte geleceğe de aktarır. Bu itibarla, her türlü soyut ve somut kültürel unsuru dilde, başka bir deyişle, nesilden nesile devredilen sözlü kültür ortamında bulmak mümkündür. Yaşayan fertlerin belleğine dayalı anlatıların kaynaklık ettiği sözlü tarih ise sözlü kültür ortamında oluşur. Bu yazıda, Urmiye bölgesindeki Türklerde tespit edilen saya geleneği, sözlü kültür/tarih bağlamında ve derlenmiş bir metin çerçevesinde sunulmaktadır.
“Sayalar” and “Sayaçılr” in Urmiye(West Azerbaijan)
ABSTRACT
Urmiye is the most important centre of Iran Azerbaijan. Turks living in Urmiye substantially come from Avşars of Oghuz Tribe. The origin of Saya tradition handled in the framework of village observation games in the region stands up to antique abundance ceremonies of Turks and animism beliefs. Saya ceremonies that come across the time when the duration of ship’s pregnancy is about a hundred have been known by the majority of Turkish world and changed from region to region and they have been performed enthusiastically with some stereotyped behaviours and clothes.
Language saves the culture built as a result of thousands of experiences for ages, it moves the culture to these days and transfers to the future. In this respect, it is available to find all the abstract and concrete cultural elements in the language, in other words, in the verbal culture transferred from generation to generation. Verbal history which is the source of narratives based on the memories of living persons develops in the verbal culture environment. In this paper, the “sayalar” and “sayaçılar” observed on Turks in Urmiye region have been put forward by a compile text and in the context of verbal culture/history.
Giriş
Urmiye, iran Azerbaycanı‟nın batı bölgesinde (Batı Azerbaycan eyaletinde) yer alır ve aynı zamanda bu bölgenin merkezi durumundadır. Batı Azerbaycan eyaletinin diğer önemli Şehirleri olarak Hoy, Makü, Salmas, Koşaçay, Mahabat, Uşnu, Sayın Kala, Sulduz ve Tikantepe gösterilebilir. Urmiye‟nin doğusunda Urmiye Gölü, batısında Türkiye ve Irak, kuzeyinde Salmas, güneyinde ise Uşnu yer alır. Urmiye Gölü, İran‟ın en büyük gölüdür ve içerdiği mineraller bakımından dünyada büyük öneme sahiptir. Burası ayrıca Nazlı Çay, Baranduz Çayı, Mahabat Çayı gibi zengin çaylarıyla bilinmektedir. Urmiye‟de yaşayan Türklerin geçim kaynakları ekseriyetle zanaat, ziraat, hayvancılık ve ticarete dayanır (Doğan 2010, 10-11). Uzun tarihî geçmişinde olduğu gibi Türkler, bugün de, Urmiye bölgesinin hâkim unsuru olmuşlardır. Urmiye‟de bulunan Türk varlığının esasını ise daha çok Avşar Türkleri teşkil eder (Caferoğlu 1966,127; Sümer 1972, 286-289; Kafalı 1972, 38-39; Köprülü 1979, 317; Melikzade 2010, 18). Bölgede Türklerin yanı sıra Yahudiler, Hristiyanlar (Nasturi, Süryani, Ortodoks, Katolik, Protestan), Ermeniler ve Kürtler yaşamaktadır (Minorsky 1984, 63).
Genellikle köy muhitlerinde yılın belirli günlerindeki birtakım törenlerle uzun kış aylarında, düğünlerde, bayramlarda eğlenmek ve vakit geçirmek için düzenlenen dram karakterli oyunlar köy orta oyunları, köy tiyatrosu, köylü temsilleri, köy seyirlik oyunları gibi terimlerle ifade edilir (Elçin 2001, 671; Artun 2009b, 200; Düzgün 2002, 313).
Köy seyirlik oyunları, toprağa ve hayvan kültürüne bağlı Türk köylüsünün, eski bolluk törenleri ile animizm (canlıcılık) inançlarını devam ettirdiği ritüel/büyü kökenli oyunlarıdır. Halk, bu oyunlara başlangıçta hayatının daha verimli olması maksadıyla dinî ve içtimaî bir takım zaruretler içerisinde iştirak etmiş; fakat daha sonradan o zaruretler ortadan kalkınca oyunların ortaya çıkış sebeplerini unutarak bir eğlence aracı olarak bakmayı yeğlemıştir.
Köy seyirlik oyunlarında, Türk‟ün tarih boyunca kültürünü inşa etmek için etkileşimde bulunduğu her medeniyet dairesinden izler görmek mümkündür. Milletler yeni bir dine geçerken eski inançlarına dair unsurları tamamen terk etmezler, onları yeni dinlerinin müsaadesi çerçevesinde çeşitli vasıtalarla yaşatmaya devam ederler (İnan 1954: 204). Bu, asırlardır İslam dairesinde yer almış Türkler için de geçerlidir. Türk‟ün eski hayatının bakiyesi niteliğinde birçok ananesi, bugünkü hayatında bir Şekilde yaşama fırsatı bulmuştur. Nitekim bu manada, köy seyirlik oyunlarının hayvan ve atalar kültünü yaşattığı gözlemlenir.
Köy seyirlik oyunlarının kendisi, köylüler tarafından oyun yapma, oyun çıkarma ve seyirlik oyun Şekillerinde zikredilmektedir (Karadağ 1978, 9; Artun 2009a, 35). Oyunlardan bazıları, koç katımı, saya ve döl olarak adlandırılan yılın belli dönemlerinde düzenlenir. Bu dönemlerin birincisi, üremenin başlangıcını; ikincisi, canlanmayı; sonuncusu ise doğumla birlikte gerçekleşen mutluluğu işaret eder.
Koç katımı tarihi, araştırmalara göre 1 Ekim ile 20 Kasım arasındadır. Koç katımında, koçlar ile koyunlar çiftleştirilir ve ilk günde bu iş için koç katımı adı verilen bir tören düzenlenir (Boratav 1997, 212). Bu törende halk, neşe ve Şetaretle sürüsünü alarak otlağa gider. Herkes allı güllü kıyafetler içinde coşkulu ve sevinçlidir. Koçlar, rengârenk boyalarla bezenir. Koçların boynuzlarına bereket sembolü niteliğinde elma, nar gibi yiyecekler takılır. Yine, koçlara kurdeleler bağlanır, koçların üzerlerine kız ve erkek çocukları bindirilir ki, bu ritüel, koçun erkeklik gücünü simgeler yahut da kuzulayacak koyunun diĢi olması arzusunu ifade eder. Koç katımında hep birlikte yenilir, içilir ve eğlenilir (Karadağ 1995, 66-67).
Saya, koç katımının yüz gün sonrasına rast gelmek suretiyle Türk dünyasının büyük bir bölümünde bilinmektedir. Bunun yanında, yılın belirli günlerinde bir takım kalıplaşmış davranışlarla halk tarafından sevinç ve coşku içinde kutlandığından dolayı, bir çeşit bayram kabul edilir. Ayrıca, koyunculukla uğraşılan bölgelerde varlığını bugün de sürdürür ve koyun yüzü, davar yüzü, tekecik, yüz kömbesi, çoban oyunu, saya, saya gezme, saya oyunu gibi adlarla dile getirilir. Saya törenleri, Azerbaycan sahasında yaylaya göç etme, koyunların kırpılması ve kuzuların doğumu sırasında da sergilenmektedir (Boratav 1997, 213; Düzgün 2002, 313-314).
Kuzular, gebe koyunların karnında yüz günlük olduğunda canlanmış kabul edilir, kuzuların tüylerinin çıktığına inanılır ve bu vesileyle saya gezme adı verilen Şenlikler düzenlenir. Saya gezmede, hayvanların yakında yavrulayacağı ve kış mevsiminin yarılandığı bildirilir; daha çok gençler tarafından olmak üzere, Yaradan‟dan bereket, bolluk ve uğur dilemek maksadıyla eğlenceler yapılır. Bu eğlencede çobanlar ve beraberindeki gençler, yöreden yöreye değişmekle birlikte, çeşitli kılık, kıyafet ve çalgılarla köylerde kapı kapı dolaşırlar, tekerleme ve tekerlemeye benzer Türküler söyleyerek ev sahibinden yiyecek ve bahşiş toplarlar. Evlere yapılan gezmeler esnasında bazı yörelerde Arap, Dede ve Gelin karakterleriyle oyunların oynandığı da olur. Sayacılar, köyü gezdikten sonra evlerden topladıklarını aralarında paylaşırlar ve yiyip içerek geç vakitlere kadar eğlenirler. Saya bayramı, koç katımından daha canlı ve coĢkulu kutlanmaktadır (Boratav 1997, 213; Albayrak 2004, 457). Çobanlık bayramları zincirinin son halkası olan döl müjdesi ise sayadan elli gün sonra, koyunların kuzulamaya başladığı günlere denk gelir. Bugün için, kuzuların doğması sebebiyle birtakım törenler yapılır; ancak bu törenler, bir bayram niteliği kazanacak kadar yoğunluk sergilememektedir.
Kökeni, kadim zamanlara uzanan saya geleneğinin Türk kültür coğrafyasında yaygın olduğu belirtilmişti. Kültür kavramına dair yapılan tanımlarda; bir milletin, yaşadığı tabiat üzerindeki farklı yaşama biçimi, dünya görüşü, tarihi, dini, dili ve benzeri ortak değerlerin toplamının o milletin millî kültürünü meydana getirdiği ifade edilmektedir. Her topluluk, birbirinden farklı unsurlardan müteşekkildir. Dolayısıyla maddi ve manevi bütün kültür ürünleri, ait olduğu topluluğun kimliğini temsil eder. Kültür sahasında var olan her unsurun yansımasını sözlü kültür ortamında bulmak mümkündür (Ersoy 2004, 102-110). “Sözlü gelenekte yer alan tamamen söz ile, kısmen söz ile ve tamamen sözsüz yaratılan ama sözlü geçiş ve iletişimle fertler arasında dolaşan veya nesilden nesile geçen tüm unsurlar yapı, muhteva, biçim ve fonksiyonları ne olursa olsun sözlü kültür kapsamındadır” (Yıldırım 1998, 87-101).
Sözlü tarih, sözlü kültür ortamı içinde oluşup geliştiği için sözlü kültür kümesinde değerlendirilir. Tarihin alanına, yazılı belgelerin yanında fertlerin belleğine dayalı anlatıları da dâhil eder. Dolayısıyla tarihe burada, yaşayan bellek kaynaklık etmektedir.
Dil, bir bakıma kültür dizini Şeklindedir. Çünkü, milletin asırlar içerisinde üretmiş olduğu soyut ve somut her türlü değeri dil denen hazinede bulmak/görmek mümkündür (Üçüncü 2004, 1-2). Umiye bölgesinde derlenmiş olan aşağıdaki metinde (Doğan 2010, 243-246), saya geleneği, sözlü kültür/tarih bağlamında verilmektedir. Zira, “sayalar” ve “sayaçılık” bugünlere, “ağ saġġallı babaların, ağ birçeĥli anaların” yâdlarından gelip çatmıştır. İncelemeye kaynaklık eden bu metin ayrıca, özgünlüğünün muhafaza edilmesi için, konuşurun ağız özellikleriyle birlikte aktarılmıştır. Bunun yanında, metindeki Türkiye Türkçesinde bulunmayan ve fonetik açıdan tanınamayacak durumda olan kelimelerin dipnotta karşılıkları gösterilmiştir:
(Konuşan: Mahmut Sadıkpur/Yaş 63, Urmiye Merkez)
Indi(1) size déyim hardan(2), kéçmiş ġedim(3) zamanlardan; sazlı, sözlü Şamanlardan. Esrimizden(4) çox çox uzax, islam, gelmemişden ġabax(5); onlar, gelib deste deste Azerbaycan dağlarını, odlu(6) sulu bağlarını sévib séçib ġalarmışlar. Döyüşlerde(7) at‿oynadıb düşmenlerin(8) ġarşısında māhir ġılış(9) çalarmışlar. Türk dilli, ağır‿élli o köçeri ġebîleler(10), mal davarı, tebieti(11) çox muġeddes(12) sayarmışlar. çoban‿olub dağda daşda sürülerin yayarmışlar. sayaçılıx, sayalar da
Hemanlardan(13) yādigardır, Şamanlardan yādigardır. Belke(14) hele yurdumuzda sayaçılar, géne vardır. onlar ġoşan sayaların heyif(15) çoxu, itib batıb(16); ancax bir‿az üzmeĥleri(17), ağ saġġallı(18) babaların, ağ birçeĥli(19) Anaların süzüb ġalıb yadlarında; esrimize gelib çatıP(20). hindüstan‟ın(21) xelġi(22) kimin(23) héyvanlara(24) boyun eyen, ġoyunlara nenem déyen; adı belli, Şirin dilli sayaçılar; söz sinede ġatar ġatar, gezib yurdu diyar diyar; aya, güne, dağa, daşa, yéle, suya, ġurda, ġuşa, denizlere, ġar, yağışa, méşelere başdan başa gözel sözler ġoşarmışlar(25). gah yaylaxda gah ġışlaxda çadır ġurub yaşarmışlar. ġış ġurtarıb(26) yaz gelende, tebiet; üze(27) gülende, o, gelerdi bizim kende(28). güler‿üzlü, sine sözlü; mahal mahal(29), oba oba, ġapı ġapı gezerdi o. neğmeleri inci kimi(30) mehāretle düzerdi, o, oxuyardı gözel saya. él, gelerdi tamaşaya(31).
Salameléyk(32) say beyler, birbirinen yéy beyler(33)! sayaçı memmed geldi, xéyr-i bereket geldi. gözel‿olsun halınız, açsın ġara malınız, safa olsun yurdunuz, ulamasın ġurdunuz. Sayaçıya pay vérin(34), çöreĥ(35) vérin, çay vérin, bu tekeme tay vérin. bu sayax, o sayaçı, oxuyub reġs‿éderdi(36), özüne(37) pay dilerdi. bi gözel Şéytan teke, ġaşları ġéytan(38) teke, gözleri mercan teke, boğazı zınġırōlí(39), tüĥleri(40) xōlı xōlí(41), başı ipeĥ kakıllí(42), bezeĥli(43), xallı bıllí(44), eyreti ġıllı teke, uzun saġġallí teke; onun sāhir(45)‿eliyle, neğme ġoşan(46) diliyle texd‿üsde(47) oynıyardı. Yaxçı(48) yadımda vardı. memmed kişi, coşardí, tekeye söz ġoşardí:
bu teke, axta(49) teke; boynunda noxta teke,
ġul olar gah satılar, gah çıxar texte teke.
bu tekem, ōyun‿éler, ġurdiyle ġōyun‿éler,
yığar gîlan(50) düyüsün(51); çepişin(52) tōyun‿éler.
tekem,‿oynar toz‿éler, bayramı péşvaz‿éler(53),
toplayar ġış zumarın(54), ġışı onla yaz‿éler.
bu tekem, ārıx(55) tekem, dabanı yārıx tekem,
tüĥleri çadır cécim(56), derisi çarıx tekem.
bu tekem, gözel tekem, tekemin nazın çekem;
bu tekem de olmasa, dünyada tekem tekem.
Béleliĥle(57) bu neğmekar, dolanardı diyar diyar, behre(58) véren héyvanlara, ġoyun, ġuzu, çobanlara saya ġoşub‿oxuyardı, oxuyarken‿oynıyardı; o oxuyan sayalardan xātirimde hele vardı:
-nenem‿ay xallı géçi, memesi ballı géçi, ġayaların başında tutub yallı(59) géçi. nenem‿ay deli ġoyun, südü mezeli(60) ġoyun, gelinler; cüzeminnen(61) toxuyar(62) xeli(63) ġoyun. nenem‿ay nazlı ġoyun, ġerġavul gözlü(64) ġoyun, peniri(65) kesme kesme, ġatığı(66) üzlü ġoyun. sürünün gözü ġoyun, dolan gel düzü ġoyun, ilde(67) bir cüt(68) bala(69) doğ, sévindir bizi, ġoyun. canım‿ala baş ġoyun, gözü ġelem(70) ġaş ġoyun, ġaranlıx gécelerde çobana yoldaş ġoyun. altı bulax(71) içerem, üsdü zemi(72) biçerem, komuna(73) ġurT düşende öz canımnan géçerem. sürünün tozu geldi, yayıldı düzü geldi, çobanın ġucağında bir emliĥ ġuzu(74) geldi. yiyib dağlar gülüni, süTle dolub yélini(75), onu sağan gelinin xınalayım(76)‿elini. gelinin dodağı bal, durub ġabağımda(77) lal, gelin téz‿ol; pay geti(78), sayaçını yola sal. bu tekenin bendi var, min bir cüre(79) fendi(80) var, har ġapıda oynasa; bir nalbeki(81) ġendi(82) var. menim tekem delidir, edāsi gülmelidir, tekeme bal getiren néce de selġelidir(83).
pay getiren gelini sayaçı, çox öyerdi(84). ona neğme diyerdi. yumurtadan, buğdadan(85), undan, yağdan,‿arpadan öz payını alardı, xurcununa(86) salardí. pay vérmiyen kimseni, ġırnısı(87) hex(88) keseni ġarġıyıb89 hecv‿éderdi, göreĥ neler déyerdi:
-téline gül bağlar tekem, buynuzların yağlar tekem, ġırnıs‿olan)90(‿arvadların çölmeyine)91 )ġığlar(92) tekem. mal naxıra(93) ġatmasın, muradına çatmasın, payımı kesen‿arvad, kişisiyle(94) yatmasın. nenem ġoyun, téz doğsun, ay doğsun, ulduz(95) doğsun, pay véren bir cüt‿oğlan, pay vérmiyen ġız doğsun. tekemin‿unu gelsin, bir döşeĥ yünü gelsin, pay vérmiyen gelinin üsdüne güni(96) gelsin. gelin, ġolbağın(97) vérsin, ġoyunun yağın vérsin, boş ġaytarsa(98) tekemi, eri; talağın(99) vérsin. bu gelin, urmuludur(100), pinti, boğaz ġuludur, tekem; onnan küsübdür, dili tikan(101) koludur. bu tekem, yiyer yatar, oynayar Şıllağ‿atar(102), gezeyen(103)‿arvadlara söz ġoşar ġatar ġatar. tekem, niye xar(104) yésin, alma yésin, nar yésin, tekemün payın yiyen; görüm; zehrmar(105) yésin. sayaçının sözleri, daha burda biterdi, yolun tutub géderdi, gözümüzden‿iterdi(106). biz, yolun gözleyerdiĥ, könlümüzde(107) diyerdiĥ: birde haçan(108) geleceĥ, bize saya diyeceĥ. saya, yaxşı sayadır, yéri, yurdu ġayadır. sayaçının sözleri, yatannarı oyadır(109).
Sonuç
Sayaların Azerbaycan sahasında; çoban sayası, bayram sayaları, yas sayaları, yağış sayaları, yağış kesme sayaları, meclis sayaları Şekillerinde türleri bulunmaktadır (Kalafat 2011, 6). Urmiye bölgesinden derlenen bu çoban sayasında öncelikle, saya geleneğinin ġamanlardan yadigâr olduğu kanaatinin halk dilinde yaşaması, atalar kültünün varlığını göstermesi ve inanç hafızası açısından oldukça dikkate değerdir.
Azerbaycan sahasındaki diğer saya metinlerinde olduğu gibi (Düzgün 2005, 26-27) burada da herhangi bir zaman dilimine dikkat çekilmemektedir. Fakat Anadolu‟da “100 gün”ün bilhassa belirtildiği görülür ve saya metinlerindeki “koyunumuzun yüzü yetti” yahut “elli gün kaldı” deyişleri bunun için kullanılır.
Yüksek ovalara ve yaylalara sahip bozkır coğrafyasında Türk ekonomisinin temelini, iklim Şartlarından dolayı çobanlık ve hayvan yetiştiriciliği oluşturmuştur. Yetiştirilen hayvanlar arasında ise en büyük önemi, Türk sosyal hayatında, at ile birlikte koyun taşımaktaydı (Kafesoğlu 1997, 317). Bu suretle metinde dikkat çeken hususlardan biri de, özellikle koyunların övülmesi ve kıymetinden bahsedilmesidir. Koyunun hem sütünden hem de yününden yararlanıldığı, “altı bulax içerem, üsdü zemi biçerem” deyişiyle sanatkârane bir Şekilde ifade edilir. Ayrıca onların “nenem ġoyun, téz doğsun”, “bir cüt bala doğ, sévindir bizi, ġoyun” Şekillerinde doğurmasını arzu etmekle, bolluk ve bereket temennileri dile getirilmektedir.
Eski Türkler, tabiatta dağ, tepe, kaya, vadi, ırmak, su kaynağı, mağara, ağaç, orman, göl, deniz, demir gibi bir takım gizli kuvvetlerin var olduğuna inanmışlar ve bu kuvvetleri aynı zamanda birer ruh olarak addetmişlerdir. Bunun yanında güneş, ay, yıldız, gök gürültüsü, Şimşek gibi ruh-tanrılarını tasavvur etmişlerdir. Metinde “aya, güne, dağa, daşa, yéle, suya, ġurda, ġuşa, denizlere, ġar, yağışa, méşelere” güzel sözler söylenmesi, onların canlı sayıldıklarına ve mukaddes görüldüklerine işarettir.
Sayacının “ulamasın ġurdunuz” dileğinde bulunması ise kurda karşı saygı gösterildiğini bildirir. Bu saygı, kurdun, yüz binlerce baş sürülerin otlatıldığı bozkır yaylalarının korkulu hayvanı olmasından neşet ediyor görünmektedir.
Yine sayacının, raks ederek pay dilemesi söz konusudur. Bu da ritüel/büyü kökenli oyunlarda dansın önemli bir yer tuttuğunu gösterir (Elçin 1991, 31).
Metinde pay veren kişinin güzel dileklerle övüldüğü ve alkışlandığı, pay vermeyenin ise türlü yollarla kargışlandığı görülür. Bunlar da Türk halk kültürünün yaygın motiflerindendir.
Dipçeler:
1-  indi: Şimdi
2 - hardan: nerden
3 - ġedim: kadim (< Ar. ḳadîm)
4 - esir: asır (< Ar. „asr)
5 - gelmemişden ġabax: gelmeden önce
6 - odlu: ateşli
7 - döyüş: savaş, cenk
8 - düşmen: düşman (< Far. duşmān)
9 -  ġılış: kılıç
10 - köçeri ġebîleler: göçebe boylar (< Ar. ḳabîle)
11 - tebiet: tabiat (< Ar. tabîat)
12 - muġeddes: mukaddes, kutsal ( Ar. muḳaddes)
13 - hemanlardan: söylediklerimizden
14 - belke: belki
15 - heyif: vah, heyhat, yazık (< Ar. hayf)
16 - itib batıb: kaybolup
17 - üzmeĥ: ayrılmış, koparılmış, muhafaza olunmuş
18 - ağ saġġallı: ak sakallı, yaşlı
19 - ağ birçeĥli: ak saçlı
20 - çat-: ulaşmak
21 - hindüstan: Hindistan
22 - xelġ: halk (< Ar. halḳ)
23 - kimin: gibi
24 - héyvan: hayvan
25 - söz ġoş-: söz söylemek
26 -  ġurtar-: bitirmek, tamamlamak
27 - üz: yüz
28 - kend: köy (< Soğd. kent)
29 - mahal mahal: yöre yöre, bölge bölge (< Ar. mahall)
30 - kimi: gibi
31 - tamaşa: temaşa (< Far. temāşā)
32 - salameléyk: Selamün aleyküm
33  - birbirinen yéy: biri diğerinden daha iyi
34 - pay vér-: ikram etmek
35 - çöreĥ: ekmek
36 - réġs‿ét-: oynamak (< Ar. raḳs)
37 - özüne: kendine
38 - ġaşları ġéytan: kaytan kaşlı, ince ve uzun kaşlı
39 - zınġırōlí: zilli, çanlı (< Far. zıngırov)
40 - tüĥ: tüy
41 - xōlı xōlí: biçimli, düzgün, mevzun
42 - kakıllí: kâküllü (< Far. kākul)
43 - bezeĥli: süslenmiş, süslü
44 - xallı bıllí: benekli
45 - sāhir: sihirbaz, büyücü (< Ar.)
46 - neğme ġoş-: güzel, ezgili ses çıkarmak
47  - texd‿üsde: taht, koltuk üstünde (< Far. taht)
48  - yaxçı: iyi, güzel
49 - axta: kısır
50  - gîlan: Hazar denizinin güneyinde olan vilayet
51 -düyü: düğü, ince bulgur
52 - çepiş: bir yaşında keçi
53 - péşvaz‿éle-: karşılamak (< Far. pîşvāz)
54 - zumar: kış günleri için tedarik edilen yiyecek
55 - ārıx: zayıf, cılız, sıska
56 - cécim: kilim
57 - béleliĥle: böylelikle
58 - behre: fayda, menfaat
59 - yallı: halay
60 - mezeli: tatlı, lezzetli
61 - cüzem: koyun ve kuzu yünü (< güzem)
62 - toxu-: dokumak
63 - xeli: halı
64 - ġerġavul gözlü: sülün gözlü
65 - penir: peynir
66 - ġatıx: yoğurt
67 - il: yıl
68 - cüt: çift (< Far. cuft)
69 - bala: yavru, kuzu
70 - ġelem: kalem
71 - bulax: çeşme, pınar
72 - zemi: tarla
73 - kom: koyun ve kuzu yatağı
74 -emliĥ ġuzu: süt emme çağında olan kuzu
75 - yél: meme
76 - xınala-: kınalamak
77 - ġabax: ön, karĢı
78 - pay getir-: pay getirmek (ikram getirmek)
79 - min bir cür: bin bir tür (< Far. cūr)
80 - fend: düzen, hile (< Far. fend)
81 - nalbeki: tabak
82 - ġend: Şeker (< Ar. ḳand)
83 - selġeli: temiz, tertipli, düzenli
84 - öy-:övmek, methetmek
85 - buğda: buğday
86 - xur: kıl veya yün dokunmuş heybe (< Ar.)
87- ġırnıs: cimri, hasis
88 - hex: hak (< Ar. haḳḳ)
89 - ġargı-: ilenmek, lanetlemek
90 - ġırnıs‿ol-: cimri olmak
91 - çölmek: çömlek
92 - ġığla-: pislemek
93 - naxır: büyük baş hayvan
94 - kişi: koca
95 - ulduz: yıldız
96 - güni: haset
97 -ġolbağı: bilezik
98 - ġaytar-: geri çevirmek, döndürmek
99 - talağın vér- : boşamak (Ar. talāḳ)
100 - urmulu: Urmiyeli
101 -tikan: diken
102 - Şıllağ at- : zıplamak, sıçramak
103 - gezeyen: gezip tozan, dolaşan
104 - xar: diken (<Far. hār)
105 - zehrmar: zehir, yılan zehri (<Far. zehr+mār)
106 -it-: yitmek
107 - könül: gönül
108 - haçan: ne zaman
109 -oyad-: uyandırmak
KAYNAKÇA
ALBAYRAK Nurettin (2004). Ansiklopedik Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, İstanbul: L&M Yayıncılık.
ARTUN Erman (2009a). Türk Halk Edebiyatına Giriş, istanbul: Kitabevi Yayınları.
ARTUN Erman (2009b). Anonim Türk Halk Edebiyatı Nesri, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
BORATAV Pertev Naili (1997). 100 Soruda Türk Folkloru, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
CAFEROĞLU, Ahmet (1966). “İran Türkleri”, Türk Kültürü 50, s. 125-134.
DOĞAN Talip (2010). Urmiye Ağızları, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
DÜZGÜN Dilaver (2002). “Törensel Nitelikli Köy Seyirlik Oyunlarının Kaynakları”, Türkler Ansiklopedisi, C. 18, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 313-320.
DÜZGÜN Dilaver (2005). “Türkiye ve Azerbaycan Sahalarında Uygulanan Saya Geleneğinin Karşılaştırmalı Tahlili”, Milli Folkor 65, Bahar, s. 24-29.
ELÇiN, ġükrü (1991). Anadolu Köy Orta Oyunları, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
ELÇĠN ġükrü (2001). Halk Edebiyatına Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları.
ERSOY Ruhi (2004). “Sözlü Kültür ve Sözlü Tarih İlişkisi Üzerine Bazı Görüşler”, Milli Folkor 61, Bahar, s. 102-110.
İNAN, Abdülkadir (1954). Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
KAFALI Mustafa (1972). “Azerbaycan ve Azeri Türkleri”, Töre 16, Eylül, s. 38-39.
KAFESOĞLU, İbrahim (1997). Türk Millî Kültürü, Ankara: Ötüken Yayınları.
KALAFAT Yaşar (2011). Türk Kültürlü Halklarda Orta Asya’dan Orta Doğu’ya İnanç Göçü, Ankara: Berikan Yayınevi.
KARADAĞ Nurhan (1978). Köy Seyirlik Oyunları, Ankara: Türkiye iş Bankası Kültür Yayınları.
KARADAĞ Nurhan (1995). “Türk Tiyatrosunun Kut-Törensel Kaynakları ve Köylü Tiyatrosu”, Tiyatro Araştırmaları Dergisi 112, s. 65-75.
KÖPRÜLÜ Mehmet Fuat (1979). “Avşarlar”, İslam Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul: MEB Yayınları, s. 28-38.
MELiKZADE Tohid (2009). Tarihçe-i Darün-nişat-ı Urmiye, Urmiye.
MiNORSKY Vladimir (1984). “Urmiye”, İslam Ansiklopedisi, C. 13, Ankara: MEB Yayınları, s. 59-65.
ÜÇÜNCÜ Kemal (2004). “Sözlü Kültür/Tarih Bağlamında Edebî Bir Metin Olarak Otman Baba Vilâyetnâmesi”, Bilig 28, Kış, s. 1-27.
YILDIRIM Dursun (1988). “Tarih Yazımı ve Sözlü Ortam Kaynakları”, Türk Bitiği: Araştırma/İnceleme Yazıları, Ankara: Akçağ Yayınları, s. 87-101.
ÇEVİRİ YAZI İŞARETLERİ VE KISALTMALAR
ä  ==>  a - e arası ünlü
å  ==> a - o arası ünlü
é ==> kapalı e ünlüsü
e̊  ==> e - ö arası ünlü
í ==>  ı - i arası ünlü
ó  ==> o - ö arası ünlü
ĩ  ==> u - ı arası ünlü
ú ==>  u - ü arası ünlü
ỉ  ==> ü - i arası ünlü
ā ==>  uzun a ünlüsü
ē  ==> uzun e ünlüsü
ê ==>  uzun kapalı e ünlüsü
ī  ==> uzun ı ünlüsü
î ==>  uzun i ünlüsü
ō  ==> uzun o ünlüsü
ȫ ==>  üzün ö ünlüsü
ū ==>  uzun u ünlüsü
ǖ  ==> uzun ü ünlüsü
ĭ ==>  kaybolmak üzere olan ı ünlüsü
į  ==> kaybolmak üzere olan i ünlüsü
ḇ ==> b - v arası ünsüz
ć ==>  c - j arası ünsüz
Ç ==>  ç - c arası ünsüz
P ==>  b - p arası ünsüz
ģ  ==> g - c arası ünsüz
K  ==> k - g arası ünsüz
T ==>  t - d arası ünsüz
қ  ==> k - ç arası ünsüz
ġ  ==> art damak g ünsüzü
ḳ  ==> art damak k ünsüzü
x  ==> art damak h ünsüzü
ĥ ==>  sızıcı ön damak h ünsüzü (k - h arası)
ħ  ==> x - h arası ünsüz
ŕ  ==> r - l arası ünsüz
ṟ ==>  r - y arası ünsüz
ĺ  ==> ince l ünsüzü
ḩ  ==> düĢmek üzere olan h ünsüzü
ҳ  ==> düĢmek üzere olan x ünsüzü
ļ  ==> düĢmek üzere olan l ünsüzü
ņ  ==> düĢmek üzere olan n ünsüzü
ŗ  ==> düĢmek üzere olan r ünsüzü
ṿ ==>  düĢmek üzere olan v ünsüzü
ỵ ==> düĢmek üzere olan y ünsüzü ayın ( (ع
‿==> ulama iĢareti
< ==> bu Ģekilden gelir.
Ar. Arapça
Far. Farsça
Soğd. Soğdça