نگرشی بر ضرب المثلهای ترکی و فارسی

نگرشی بر ضرب المثلهای ترکی و فارسی
اومود اورمولو
اثر گرانبهای پرفسور و تورکولوژ مشهور گرهارد دورفر که در غرب چاپ و منتشر شده است از ارتباط عمیق و ریشه دار ما بین زبانهای ترکی و فارسی سخن می گوید. اثر گرانبهایی که از وجود و تداخل کلمات زبانهای مغولی و ترکی وارد شده به زبان فارسی سخن می گوید بالغ بر چهار چلد می باشد که تا کنون سه جلد آن بدستمان رسیده است. این اثر گرانبهای برای آنان که در تورکولوژی ترکان ایران، زبان فارسی و دنیای ترک تحقیق و بررسی می کنند از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد.
این اثری که اکنون مطالعه می فرمایید حاصل تلاش و تحقیقی می باشد که از سال 1959 با کمک همکار و دوستم جمشید درخشان در حوضه تحریر یک لغتنامه بوده است این اثر از جانبات لغتنامه می باشد. در تحقیقمان که بالغ بر 4 جلد لغت نامه در عناوین مختلف می باشد که یکی از این لغتنامه ها، لغت نامه ترکی – فارسی که بزرگترین آنها می باشد جای گرفته است. تحقیقمان دلیل بر آن شد تا با نگاهی دقیقتر از ارتباط ما بین دو خلق و ملت ترک و فارس و ضرب المثلها و تاریخ، مدنیت، ... کنکاش کنیم. در این وانفسا هر دوی این ملل در وادیی زمانهایی و در بعضی موارد نسبت به بعضی مفاهیم و تفکرات تشابهات مشابه و نزدیک به همی را بروز داده اند که در ضرب المثل های این دو ملت به خوبی نمایان می شود. ضرب المثل های متفاوت این دو ملت نیز نشان از تفاوتها و نوع نگرش این دو ملت نسبت به محیط پیرامون و مفاهیم سرچشمه می گیرد.
ضرب المثل های (آتا سوزله ری) هر دوی این ملل تاثیر ملل عرب را نمی توان نادیده گرفت و چشم پوشید. تحقیقات متفاوت نشان از این اصول دارد که :
ضرب المثل ها برآمده از خوشی ها، ناخوشیها ، احوالات و ... اجتماعات سرچمشه گرفته است.
محصولات ارائه شده هر اجتماع نشان دهنده نوع نگرش آن اجتماع نسبت به مفاهیم متفاوت می باشد.
از باورها ، اعتقادات و مذاهب اجتماعات خبر می دهند.
زندگی اجتماعات در هر زمانی نمی تواند به صورت عیناً تکرار شده و یا تاثیر پذیرد. تغییرات فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، و ... و زمانی که ملت ها را در تهدیدی بالقوه و یا بالفعل قرار گرفته باشند این عوامل متعدد هر یک تاثیرات خود را در ضرب المثل های آن اجتماع بروز داده و می دهد. با مطاله و تحقیق بر روی ضرب المثلهای یک ملت و اجتماع به خبوی می توان ردپای ناامیدیهای یک ملت، خوشی ها، جنگها، باورها، و ... را پی گیر شده و لمس کرد. زمانی ملتی با گفتن این ضرب المثل که "گئچمه نامرد کورپوسونده ن قوی آپارسین سو (سئل) سه نی" (ترجمه: از روی پل شخص نامرد مگذر بگذار تا آبها تو را ببرند) از سرخم نکردن و تعظیم نکردن بر ظالم سخن میگوید و زمانی دگر با ضرب المثل "کورپوده ن گئچه نه ده ک آیی یا دایی دیه ره له ر" (ترجمه: تا زمانی که از پل عبور نکرده ای به خرس دایی می گویی) اجتماع و آن ملت از ترس و وحشت و لزوم سخن به میان می آورد.
این گونه تضاد در ضرب المثل ها را نیز نمی توان به همه اجتماع نسبت داد. این طور تضادها در تمام ضرب المثل ها و یا آتا سوزله ریمیز نادراند. و کنار این گونه تضادها نیز بعضی ضرب المثل ها وجود دارند که نمی توانند آیئه تمام نمای اجتماع و کاراکتر آن ملت را تطمیع کنند. در کتب گرانبهای دیوان لغات ترک ماحمود کاشغری این نکته که "یئر باس روکی باغ، بودون باسروکی به گ" یعنی چطور اعتراض زمین سبب زاده شدن کوهها می شود، نشانه اعتراض و نماد ملت نیز بیگ می باشد. این ضرب المثل جالب نشان از اوتوریته دولت اجتماع ترک و رهبر و نشان از اهمیت سردمدار در جامعه ترک می باشد.
ضرب المثل "قاوورون اکمه یینی یئیه ن قاوورن قیلینجینی چالارلار" یعنی افرادی که خصوصیات و منافع فردی را برتر از منافع اجتماع دیده و عمل می کنند سبب سر فرود آوردن در پیشگاه دیگران وبیگانگان می شوند. این ضرب المثل حاکی از یک قاعده بدون تغییر در جامعه ترک می باشد. این نوع ضرب المثل ها و مانند این نشان از فلسفه وجودی ملت و جوامع دارد.
ضرب المثل های هر دو ملت ترک و فارس و تشابه و تفاوت در آنها نشان از نوع زندگی و فلسفه اجتماع دو هویت و راهنمایی کننده نقاط جدایی و نزدیکی این دو ملت می باشد. ضرب المثل ها حاکی از عکس العمل در برابر حوادث و اتفاقات و رفتار این دو جامعه می باشد که ما را در مسیری قرار می دهد که از آن مسیر منحرف نشویم.
تحقیق در مورد ضرب المثل ها دارای جهت های تفکر، راونشناسانه – سوسیولوژیک، فلسفه و ...را می طلبد. در اولین وهله نکته مهم جمع آوری ضرب المثل ها می باشد. در مورد نحوه جمع آوری ضرب المثل های جامعه ترک و فارس باید در اینجا نکته ای را متذکر شوم.
در مورد نحوه جمع آوری ضرب المثل ها دو راهکار اصلی وجود دارد:
جمع آوری از جامعه و یا جوامع هم زبان
جمع آوری از اسناد نوشته شده موجود
در ملل ترک اولین شخصی که شروع به جمع آوری ضرب المثل ها کرده کاشغارلی ماحمود (محمود کاشغری) می باشد. کاشغارلی ماحمود در آسیا و در بین اتواع ملل ترک مختلف گشته و شروع به جمع آوری ضرب المثل ها کرده است. سالها بعد روشنفکران و محققین شروع به جمع آوری انواع متفاوت ضرب المثل ها کرده و آنها را به نظم در آورده اند.
اثر بعد از دیوان لغات ترک که در ترکیه امروزی در مورد ضرب المثلها نگاشته شده است با نام امثال عثمانیه معروف می باشد. امثال عثمانیه نیز اثری گرانبها در مورد ضرب المثلها می باشد. امثال عثمانیه ضرب المثل های ترکی، فرانسوی، عربی ، فارسی را نیز جمع آوری کرده و تفاوتها، تشابهات و ضرب المثلهای ترکی متقابل آنها را نیز تا حدودی مشخص کرده است.
در سال 1870 در سومین چاپ کتاب لهجه عثمانیه اثر ابوظیا توفیق وبعدها نویسنده احمد وافیق که لغتنامه معروف پاشا و کاموس ترک  را نگاشته از خزینه ضرب المثلهای ملل ترک استفاده بسیاری برده است و نمونه های فراوانی از این نوع ضرب المثل ها در این اثر را می توان مشاهده کرد.
اثر گرانبهای بعدی در مورد ضرب المثلها در تاریخ 1926 در آزربایجان شمالی چاپ شده است و در این اثر نیز ضرب المثلهای را که تاکنون ندیده ایم بر می خوریم. در سال 1926 در شهر کونیای ترکیه شخصی به نام سعادت الدین نوزه ت ارگون نیز اثری با تعدد 2057 ضرب المثل و جمع آوری شده از لهجه های زبانی ترکی و گویش ها بالغ بر 279 مورد می باشد.
حوسین کاظیم خان کادری که اثر بزرگ لغتنامه ترک را نوشته است در اثری 6200 ضرب المثل را گردآوری کرده است.
در اثری که از طرف فرهنگستان زبان ترکی کشور ترکی در سال 1936 منشتر شده است حدود 689 ضرب المثل به خزینه ضرب امثلهای ترکی افزوده شده است. یکی دیگر از اشخاصی که تحقیقات کاملی در مورد ضرب المثلهای ترکی انجام داده مصطفی نئی هات اوزون می باشد او در سال 1943 برای اولین بار در لغتنامه ترکی خود بی حروف آ تا د حدود 4000 ضرب المثل ترکی جای داده است. او بعدها در اثر دیگر خود که به نام تورک آتا سوزله ری در سال 1925 به چاپ رساند حدود 8257 ضرب المثل ترکی را گرد آوری کرده است. عومه ر عاصم آک سوی یکی دیگر از اشخاصی هست که زحمات فروانی در مورد گرد آوری ضرب المثل های ترکی کشیده است. او با گردآوری و تحقیق در مورد انواع ضرب المثل ها در میان ملل و اقوام ترک دنیا قدم بزرگ علمی در این مورد برداشته است. اگر امروزه در دستمان منابع باارزشی از انواع ضرب المثلهای  ترکی اقوام و ملل ترک دنیا وجود دارد حاصل زحمات فرهنگستان زبان و ادب ترکی ترکیه می باشد که در طول حیات خویش زحمات فراوانی در جهت خدمت به زبان ترکی و ملل ترک دنیا ارزانی داشته است. فرهنگستان زبان و ادب ترکی ترکیه در اثر گرانبهای خویش که گردآوری لغتنامه تاریخی زبان ترکی می باشد از ضربالمثل های ترکی ملل و اقوام مختلف ترک دنیا بهره جسته است.
در دیگر سو ضرب المثل های عربی بعد از مسلمان شدن ترکان تاثیر فراوانی در ضرب المثل های ترکی و دیگر ملل مسلمان دنیا داشته است. در این مورد اثری به نام امثال و العرب وجود دارد که زبان زد دنیای مسلمان و اسلامیت می باشد. شاعر ترک همدانی به نام کلیمی همدانی در اثری که به نام سانی حاتوال العجن (Sanihatü l-Acen) دارد حدود 154 ضرب المثل عربی را جمع آروی کرده و در بین اشعارش به زبان ترکی ترجمه کرده است، کتاب وی در سال 1304 در استابنول ترجمه و منتشر شده است. بر اساس تحقیقاتی که داشته ایم دیدم که بسیاری از این ضرب المثلها بدون کوچکترین تغییری در شعر شاعران ترک به چشم می خورد و کاربرد داشته است. برای مثال:
کام بخشیهای گردون نیست جز داد و ستد 
تا به لب نانی عطا فرمود دنداد را گرفت
Taşlar Yedirdi nân Yerine bir Zaman Felek
Nân Verdi Şimdi âh ki Dendân ekalmadi
Ziya Paşa
------------------
در سنگ دیر کعبه بجزیک شرار نیست.
Manastırın da Kâbenin de Taşındaki  Kıvılcım Birbirinden ayrı Değildir.
---------------
خوی دیوانه گرفت آنکه بدیوانه نشست
Delilerle oturuan Delilerin huyunu alır
Dîvanelerin hemdemi dîvane gerektir
Ziya Paşa
---------------
 سر زخواب برآورد که روشن شد
Uyan ey dîde-i can Hâb-ı Ğafleten Sabah oldu
Rızâî
Uyan ey Yareli Şir-i jiyan bu Hâb-ı Ğafletten
Namık Kemal   
------------
جهت از غیبدانی گرتو خودرا عیبدانی باش
Azizim gel Vücudundan haber ver
Ne hacet Ğaybden ihbar edersin
Arif Hikmet
-----------
هر کرا بینی بشهر هستی خود سرور است
Her Gördüğün kendi Varlığının şehrinin efendisidir
Her kimse kendi âleminin padışahıdır
----------
هر که بیند خسته را گرید شفائی می رسد
Muvafıkdır yine elbet mizaca şive- i hikmet
Tabibin olsa da kizbi marîzin sıhhatin söyler
Rağıp paşa
------------
ضرب المثل های بالایی از اثر سانی حاتوال العجن انتخاب شده است.
ضرب المثل های فارسی راهی برعکس ضرب المثلهای ترکی را طی کرده است. ضرب المثل های فارسی را نمی توان گفت که به اشعار فارسی وارد شده اند بلکه بیشتر از طرف نویسندگان و روشنفکران فارس گلچین شده و در لغتنامه های فارسی گنجانده شده اند فقط در سالهای آتی در لغت نامه های فارسی شروع به ارزش دادن و جمع آوری ضرب المثل ها بر مبنای زبان جامعه فارس جهت دهی شده است.  در اثر لغت نامه فارسی – انگلیسی و انگلیسی –فارسی س.هیم با جای دادن به سخنان مردم عوام که با این نام در لغت نامه ذکر شده است سعی در نگرش این بعد ضرب المثلهای فارسی شده است.
از لغت نامه های معروف فرهنگ عمید نیز در آخر کتاب چند صفحه ای به ضرب المثل ها جای داده شده است.
امثال و حکم که توسط علی اکبر دهخدا جمع آوری شده است از اثرات مفید در ضرب المثل های فارسی می باشد. امثال حکم از اشعار فردوسی تا دیگر متن های موجود شروع به گردآوری ضرب المثل های فارسی کرده است که به چهار جلد می رسد. امثال حکم یکی از محصولات جانبی لغت نامه بزرگ دهخدا می باشد. لغت نامه همچون دهخدا تا کنون برای زبان فارسی نگاشته نشده است. ما در نگاشت این اثر زمانی که تحقیق روی امثال و حکم و فرهنگ عمید را شروع و به پایان رساندیم به این نتیجه رسیدیم که "چند صفحه موجود در آخر این کتب از ضرب المثل ها، کنایه ها، اشارت ها، حدیث ها، سخنان بزرگان و ... گرد آوری شده است". در وهله ی بعدی موردی که نظر خواننده را به خود جلب می کند شاید این باشد که بسیاری از این ضربالمثل ها شاید از یک زبان به زبان دیگری ترجمه شده باشند، که برای پاسخگوی به این سوال باید این چنین گفت که، چنین موردی دور از ذهن نبوده و نیست ولی برای پاسخگویی صحیح و به دور از غرض به این سوال باید ردپایی ضرب المثل موجود را در کتب گذشته جستجو کرد تا معلوم شود آیا ضرب المثل سیری تاریخی را پیموده و یا در وهله زمانی مشخصی ظهور گشته است، پاسخگویی به این سوال اساسی خارج از موضوع مقاله مورد نظر می باشد و تحقیق دیگری را می طلبد. ما برای انتخاب ضرب المثلهای جامعه فارس از دوست و همکارم جمشید درخشان بهره جستیم زیرا به خشصی احتیاج داشتیم که جامعه فارس، زبان فارسی، ادبیات فارسی و ... را بشناسد و بتواند ضرب المثل های متقابل ضرب المثلهای ترکی را در فارسی تشخصی دهد.
Ağzından Qaçrmaq
از دهنش در رفتن
Ağzının Suyu Axmaq
آب دهنش راه افتادن
Az ye özünə bir nokər tut
کم بخور نوکر بگیر
Əxfəşin geçisi kimin başını sallamaq
سرش را مثل بز اخفش تکان دادن
Ağzı Süd Qoxumaq
دهنش بوی شیر می دهد
Aanasının Südünən daha həlal
از شیر مادر حلالتر
Alıcı Gözüilə Baxmaq
به چشم خریداری نگاه کردن
Allah Salamat versin!
خدا سلامتی بدهد
Allaha Tapşırdıq
خدا حافظ یا بخدا سپردیم
Qızıl tutusa Tpraq olur
اگر دست به طلا بزند خاک شود
Anan Yaxşı Baban Yaxşı
پدرت خوب مادرت خوب
Anamdan Əmdığı Süd Burnundan Gəldi
شیری که از پستان مادر خورده بودم از دماغم آمد
Arının Yuvasına Ağac soxmaq
چوب توی سوراخ زنبور کردن
Arxadan Vurmaq
از پشت انسان خنجر زدن
Əlinin Papağını Vəliyə, Vəlinin Papağını Əliyə Geydirmək
کلاه علی را سر ولی و کلاه ولی را سر علی گذاردن
Ata Ət, itə Od Vermək
استخوان را جلوی اسب و علف را جلوی سگ انداختن
Atdan Yenib Eşşəyə minmək
از اسب پیاده شدن سوار خر شدن
Od almağa mı gəldin?
مگر آمدی آتش ببری؟
Ayaq Ayaq Üstünə Atmaq
پا روی پا انداختن
Ayağının Altına Qarpız Qabığı Qoymaq
پوست هندوانه زیر پای کسی انداختن
Ayıyı Vurmadan Dərisini Satmaq
خرس را هنوز شکار نکرده پوستش را فروختن
Ağzını Toplamaq
دهنش را جمع کردن
Baş Ağrıtmaq
درد سر دادن
Üstünə bir Bardaq Su içmək
یک لیوان آب رویش سر کشیدن
Başınız Sağ olsin!
سرتان سلامت باشد
Bıçaq Sümüyə Daynamaq
کارد به استخوان رسیدن
Bir Daşla iki Quş Vurmaq
با یک سنگ دو گنجشک زدن
Baş Sağlığı
سر سلامتی
Başına Dövlət Quşu Qonmaq
همای سعادت بر سر کسی نشستن
Bir Ayağı Qəbirdə olmaq
یک پایش لب قبر بودن
Bir dediğini iki etməmək
یکی اش دوتا نمی شود
Bir Dəri bir Sümük olmaq
پوست و استخوان شدن
Bir Köynək daha Yırtmaq
یک پیراهن بیشتر پاره کردن
Bir Qazanda Qaynamaq
در یک دیگ جوشیدن
Bağdaddan təmir etmək
بغدادش را تعمیر کردن
Burnu Qanamadı
خون از دماغش نیاید
Burnu Sürtələmək
دماغش مالیده شدن
Burnundan Düşmüş
مثل اینکه از دماغ (...)افتاده باشد
Bir Pul Etməmək
یک پول سیاه نمی ارزد
Bir Taxtası Əskik
یک تخته اش کم است
Boğazına qədər Borca Girmək
تا گلو به قرض فرو رفتن
Ciyərimin Göşəsı
جگر گوشه
Çaladan Çalaya atdanmaq
از شاخه ای به شاخه ای پریدن
Çanaq Yalayıcı
کاسه لیس
Çənə Vurmaq
چانه زدن
Pox Yemək
گوه خوردن
Boyun Əymək
گردن کج کردن
Boynumuz Qıldan incə
گردن ما از مو نازک تر است
Çıxmaza Girmək
کار به بنبست رسیدن یا در بن بست افتادن
Uşaq Tapmaq
بچه دار شدن
Dağ Ətəyi
دامنه کوه
Damar Damar Üstünə minmək
رگ به رگ شدن
Boynuna Atmaq
بگردن کسی انداختن
Buldandırıq suda Balıq Tutmaq
آب گل آلود می کند که ماهی بگیرد
Burun Şişirək
در دماغ باد افتادن
Başınan Vur çörəyini əlinən al
توی سرش بزن نان را از دستش بگیر
Deyirmanin Suyu Kəsildi
آبها از آسیاب افتادن
Donquzdan bir Qıl Qoparmaq
از خرس موئی کندن غنیمت است
Qaval Çalmaq
طبل زدن یا دهل زدن
Dəm çəkmək
دم کشیدن
Dillərə Dastna(Nağıl) olmaq
ورد زبان شدن
Dili bir Qarış
یک وجب زبان دارد
Düşən Qalxar
افتاد و خیزان
Əcəli Gəlmək
اجلش رسیدن
Əyri Baxmaq
کج نگاه کردن
Çörəyini Daşda Çıxarmaq
نانش را از زیر سنگ دراوردن
Əl Çəkmək
دست کشیدن
əyri oturub doğru danışaq
بیا تا کج نشینیم و راست بگوییم
Əl əldən üstün
دست روی دست  بسیار است
Dörd Duvar Arasında Qalmaq
توی یک چهار دیواری ماندن
Dünya Başına Yıxılmaq
دنیا روی سرش خراب شدن
Dünyadan Xəbəri olmamaq
از دنیا بی خبر ماندن
Əldən gəlmək
از دست برآمدن
Əli Açıq
دست و دل باز
Əli Boş
تهی دست
Əli Dar
تنگدست
Dünya Qədər
یک دنیا
Dünyalar onun oldu
مثل اینکه دنیا مال او شد
Dünyaya Gəlmək
بدنیا آمدن
Dünyaya Gətirmək
بدنیا آوردن
Əlini yumaq
از چیزی دست شستن
Almanın yarısı bu , yarısı o
مثل یک سیب و دونیم
Bounu Yoğun
گردن کلفت
Əski Hamam Əski Tas
همان طاس و همان حمام
Əti sənin sümüyü mənim
گوشتش از آن تو استخوانش از آن من
Ətək pisliği
دامنش لکه دار شدن
Hər Qafadan bir səs
از هر سری صدائی
Hər Saqallıyı Baba demək olmaz
هر ریش درای پدر نمی شود
Ev Yandırmaq
خانه خراب کن
Iynə Atsan yerə düşməz
سوزن بیندازی زمین نمی افتد
Iki Ayağını bir Papışa Soxmaq
هر دو پا را در یک کفش کردن
Ipləri əlində olmaq
سرنخ دست کسی دیگر بودن
Işi pişirmək
کاری را پختن
Göbəyi birilə barabar kəsilmiş
مثل اینکه ناف هر دو را با هم بریده اند
Havanda Su dövmək
آب در هاون کوبیدن
It Canlı
جان سگ داشتن
Qan istəmək
خونخواهی کردن
Tanrı Sağ əlis sol ələ mutac etməsin
خدا دست راست را به دست چپ محتاج نکند
Doğru söz acıdır
حرف حق تلخ است
...
ضرب المثل های جمع شده فوق 357 عدد می باشد و لزومی به لیست کردن همه آنها نمی باشد، در اینجا فقط سعی شده تعدادی از انها گردآوری شود.
منبع :
Türkçe ve Farsça AtaSözleri Üzerine
İbrahim Olgun

Divan-ı Lügat'it Türk'de Türk Dünyası Yerkipi

Divan-ı Lügat'it Türk'de Türk Dünyası Yerkipi
Kaşgarlı Mahmut  Saciye ve Hamidiye Medreseleri'nde tahsil gördükten sonra kendisini Türk dili incelemelerine adamıştır. Bu amaçla Orta Asya'yı boydan boya kat ederek Anadolu'ya oradan da Bağdat'a gitmiştir.
Bağdat'ta 1072-1074 yılları arasında yazdığı Türkçe-Arapça sözlüktür Arapların Türkçe’yi öğrenmesi için yazmıştır ve Türkçe’nin bilinen en eski sözlüğü, Orta Asya yazı Türkçe’si hakkında var olan en kampsamlı ve en önemli dil anıtıdır. Kitap 683 sayfadır ve yaklaşık 9000 Türkçe kelime barındırır içerisinde.  926.ci yılını kutladığımız Divân-ı Lügati-Türk; üzerinde duracağımız konu bakımından da bir dönüm noktası oluşturmaktadır. Çünkü, Oğuzlar ve Oğuzca hakkındaki en eski toplu bilgileri Divan’dan öğreniyoruz. Kaşgarlı Mahmut’un 11.yy da Balasagun’u merkez yaparak çizdiği Dünya yerkipi o dönemde Türk’lerin yaşadıkları bölgeleri, dağılımını ve düşmanları yerini göstermesi bakımından dikkate değerdir. Türk’lerin bulunduğu bölgeleri göstermek amacı ile çizilmiştir. Halka biçiminde olan haritanın çevresinde doğu, batı, güney, kuzey yönleri bazı deniz ve nehirler gösterilmiştir.
* Batıda işaret edilen yerler: İtil boyları (Kıpçak) ve Frenklerin yaşadığı yerleri belirtir.
* Güneyde işaret edilen yerler: Hindistan ve Sind.
* Doğuda işaret edilen yerler: Çin ve Japonya
* Ortada işaret edilen yerler: Yarkent, Kaşgar, Barsagun, Balasagun, Yifruç, İkiöküz, Asbuali, Kumri, Talas v.s diğer birden fazla Türk şehirleri bulunmaktadır.
Asya’nın kuzeyi, batısı ve güneyi çizilmeden bırakılmış, yerkip pek çok çizimi yanlış olmasına rağmen doğu bölgelerine verdiği bilgiler gerçeğe uymaktadır.
Türkçe konusunda pek işe yaramamıştır. Selçuklu zamanı Farsça, Osmanlı zamanı Arapça etkisi altında kalmıştır Anadolu. o yüzden şimdi Türkçe'miz bol bol Arapça ve Farsça kelimeler içermektedir.
Bu eseri, yalnız bir sözlük değil, İslâmiyet öncesi Türk edebiyatını, tarihini, coğrafyasını, folklorunu, mitolojisini aydınlatan ansiklopedik bir eserdir.
NOT: Türk dilinin ilk gramer kitabı olan Kaşgarlı Mahmut’un kayıp eseri "Kitabu Cevahirü’n Nahvn Filugati’ Türk"
    * 1- Bulgar                         15- Somali                      31- Talas
    * 2- Hazar Denizi              16- Sahra çölü               32- Canbalık
    * 3- Rusya                          17- Etiyopya                  33- Uygur
    * 4- İskenderiye               18- Somali                      34- Beşbalık
    * 5- Mısır                             19- Seyhun                     35- Tataristan
    * 6- Taşkent                       20- Hindistan                 36- Ötüken
    * 7- Japonya                      21- HZ.Adem ayak izi   37- Birçok Türk
    * 8- Çin                                 22- Keşmir                      38- Gazne
    * 9- Balasagun                   25- Yarkent                     39- Ceyhun
    * 10- Kaşgar                       26- Hotan                         40- Horasan
    * 11- Semerkant               27- Kansu                  
    * 12- Irak                            28- Taraz                     
    * 13- Azerbaycan              29- Nezi
    * 14- Yemen                       30- İkiöküz
kaynak
Doğu Avrupa Türk Kavim ve Devletleri, Türk Dünyası el Kitabı, Ankara, 1992, C.I., s.182
( Mustafa Karasüleymanoğlu) Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988, s.141
Aldığım yer: Yağmur Xanimin Facebook səhifəsi

Iranian Turkish Folk Cuisine

(Karapapah, Şahseven, Afşar, Giresunlu, Beydilli, Ehl-i Hak)
Yaşar Kalafat
I first became acquainted with Iranian cuisine in November 1996 while in West, Central and Eastern Iran. As I did not have the opportunity to eat as a guest in people’s homes, I ate mostly in restaurants. The food here consisted mainly of red meat, chicken and pilaf1. Some time later, in December 1998, I went to the cities of Şerefhane and Tabriz and southern Azerbaijan. I first tried pickled garlic there. On this trip we also saw dried limes for sale in Tabriz 2. While researching the Karapapah Turks, we tried to devote some space to their cooking 3, and observed significant similarities between their cuisine and that of the Hazara Turks of the Ismaili faith. The Turkish group which we had the greatest opportunity to study was the Qashqai tribe. Although we were in Northern and Southern Azerbaijan, we did not have the opportunity to do a detailed comparative study of these regions’ food cultures. Starting out with monograph collections from the Iranian Turkish tribes among whom I found myself, I will present my findings on the cuisines of Turkish tribes and regions such as the Giresunlus, Şahsevens, Afşars, Beydillis, Karapapahs, Ehl-i Hak and Karabakh in Northern Azerbaijan 4.
The Mugan region where the Şahseven - Elseven Turkmen live includes the cities of Porsabat, Bilasuar and Germi . This is in the northwest portion of Iran’s Azerbaijan region. To the north and east of Mugan is Otay Azerbaycan (North Azerbaijan – North Mugan). Divided in two by the Aras river, Mugan and its surroundings are populated entirely by Turks speaking the Azerbaijan dialect of Turkish. With a strong Turkish folk culture, the Elseven Turkmen have a very rich folk cuisine. Among the foods noted there are:
Hedik: Known as aşure among the Şahseven-Elseven Turks, this is the same aşure as is made in Anatolia. Whatever the reason may be, it is known here as hedik.
Eğirdek: This dish is made from milk and flour. The dough is shaped into a small cup shape and sprinkled with powdered sugar. Although I do not remember the name, I do remember that this dish was also made in Kars in the 1940s.
Şorba (Bozbaş): Although the word is reminiscent, şorba has nothing to do with the çorba (soup) of Anatolia. This dish is made from fatty meat and chick peas. In Kars and Northern Azerbaijan it is known as bozbaş, and is a very popular dish. Bozbaş is made either in a pot, or in a clay casserole where it is cooked for many hours in the tandır, or pit oven. Bozbaş also contains potatoes.
Kelle:  Kelle is a dish made of avuz, or colostrum. (Known by the same name in Anatolia as well, avuz is the milk which a cow gives for the first few days after calving. The avuz is placed in a pot and slowly heated, where it becomes firm. In the Caucasus, this solidified colostrum is known as “gumus.” Just as in Anatolia, in South and North Azerbaijan as well, avuz is eaten sprinkled with sugar. In the local dialect of Kars, kelle means “in large, unbroken.” “Kelle sugar” means rock sugar. “Kelle” also refers to a whole, uncut onion.
Bulama: Bulama is known in Kars and Iğdır by the same name. It is made by boiling down milk.
Haşıl: Haşıl is a local variety of halvah. After preparing a dough of wheat flour, a generous amount of sugar is added. A similar dish is made in Turkey out of fine bulgur, and eaten with milk or butter. This type of haşıl is also made in the Caucasus.
Kuymak: Among the Şahseven Turkmen and the Afşars, Kuymak is mostly made for pregnant women. The Turks of Southern Azerbaijan make Kuymak out of flour, butter and sugar. In the Caucasus and Eastern Anatolia, various foods are made of flour, butter, sugar or honey as a tonic for expectant women. These are known by a variety of names according to region. In the Caucasus, butter is melted and a bit of flour is sprinkled over this. This flour sinks down to the bottom. This prevents the butter from spoiling. This buttery flour is very tasty and is known as çıka or kuymak. Various types of kuymak are made in Anatolia, some out of cornmeal. These are sometimes eaten with cheese. The layer of kuymak which hardens and adheres to the pot is called kazımak (the verb kazımak means “to scrape”)..
Doğa: Another name for this dish is ayran aşı (thinned yogurt stew). It is made and known by this name in the Kars and Iğdır regions. Ayran aşı is a very different dish from yogurt soup. Doğa is made from yarma (hulled wheat) while yogurt soup is made with rice. Another variety of this stew is known as şumun aşı.
Traditionally among many Turkic peoples, a baby is not taken out of the home until it is forty days old. Among the Afşar Turks of Southern Azerbaijan, a midday meal is held for the occasion, and ayran aşı is prepared. The soup is white, symbolizing good luck.
Diş Hediği(“Tooth Hedik”): As in many different parts of the Turkic world, this is made when a child’s first tooth comes in. Diş hediği is made of wheat, chickpeas, beans and lentils. In Turkey and the Caucasus, nuts and/or dried fruit may also be added to this mixture. Hedik is also made in the Caucasus to eat while traveling.
Kavurma: Kavurma (literally “sauté,”) is made by sautéing meat and onions and cooking it down in its own fat. In Anatolia, there are various types of kavurma. In many areas, onion is added in order to tenderize the meat and add flavor. It is mostly made in a sac or shallow griddle and eaten with either thin yufka or tandır bread, accompanied by ayran.
Çilo huruş: Çilo huruş is the name used in Southern Azerbaijan for pilav with vegetables (sebzeli pilav in Anatolia). In Anatolia there are several different variations on this dish. The richest form of this dish is made in Uzbekistan.
Giyme: This is a dish made of cubed meat and chick peas, common among the Şahseven, Afşar and Beydilli Turkmen.
Gorma Sebze: This dish is very common among the Giresunlu, Karapapah, Şahseven, Beydilli and Afşar Turks of South Azerbaijan. It is made by sautéing kavurma with various herbs.
Turşası: “Sour stew,” is a thick soup prepared with the addition of pickles, which lend it a tart flavor.
Umaçaş: Another thick soup made with pieces of dough, onion, lentils, water, pepper, salt and butter.
Sarı Şile: This dish is associated with mourning, prepared on the anniversaries of deaths. It is especially made during the month of Muharrem, on the anniversary of the killing of Imam Hüseyin.
Sütlaş/Sütlaç: Just as in Turkey, this rice pudding is made by combining milk, rice and sugar.
Yarma Aşı: Literally “cracked wheat soup,” yarma aşı is made from chick peas, rice and yarma, cracked wheat berries. It is also known by this name in Kars, Ardahan and Iğdır.
Rişte Aşı (Thick Noodle Soup): Rişte, or homemade noodles, is known in several parts of Anatolia and Northern Azerbaijan as erişte.  The Afşar, Beydilli, Giresunlu and Şahseven Turkmen make rişte out of chick pea flour. Up until the 1950s or 1960s, “erişte days” were made in Northeastern Anatolia in the autumn in preparation for winter. These were shared work parties in which large amounts of noodle dough was prepared, opened into thin sheets, cut into noodles and dried.
Among the Turks of Southern Azerbaijan, an “eğirdek meal” is served on the last Wednesday of the year. Eğirdek is a small oily type of bread. For this day, a special halvah is made by frying flour in butter. Yufka is mixed with doşap (grape molasses) and formed into balls; this dish is called müce. These dishes are passed out to guests.
Among the Hazara Turks of Afghanistan, a number of whom live in Iran as well, the habit of eating from a common dish is believed to bring concord, or “unity of words.”
Among the Afşar Turkmen of Southern Azerbaijan, young people eat a bit of garlic and onion as the New Year comes in (March 21). They also rub garlic and onion on the soles of their shoes, while repeating a verse invoking Suleiman and cursing the winter. They believe that after doing this, they will not be troubled by any sort of pests or vermin throughout the year. They also believe that those who eat garlic will not be subject to a sudden death.
E. Akçiçek has done extensive studies of the folk beliefs relating to garlic’s protective properties against microorganisms5. We found that throughout the Turkic world in general, onions and garlic were believed to protect against unseen forces and black magic, the evil eye, witches, ghosts and vampires. Thus these two foods are considered effective against both microscopic and mental harmful agents6. In Anatolia onions and garlic are frequently planted near the doors of houses in the summer pastures to protect against vermin. In Salkaz, the tradition of bringing onions to the cemetery may also have a protective goal.
The Afşar Turks of South Azerbaijan also have a tradition of dyeing eggs and having a contest with them on special days, Nowruz in particular. The money given as gifts to children on holidays must be “raw money,” that is, freshly minted and as-yet uncirculated. This money is placed in a Koran and kept there. The Afşars also have the “Sizde” custom of an outing on the thirteenth day of the New Year.
Before the Feast of the Sacrifice, the Afşar Turkmen bring all their pots and pans, plates etc. to a spring and wash them spotless. The belief is that on the day before the feast, these vessels go on a hajj (a pilgrimage to Mecca) and return. On the same evening, jewelry and other gold items are placed in these vessels and they are not touched. They are said to be inviolable then. The next morning they are opened along with prayers and then may be used again. The most important item for the Feast among the Afşar Turkmens is the sheep. A red shawl is tied around the neck of the sacrificial sheep, and henna is put on its forehead. It is then taken to the groom’s house.
In Anatolia there is a tradition of sending a ram to the home of the bride, and decorating it with mirrors, apples and henna. However the tradition of blessing the cooking vessels and dishes was new to me. I believe that there is a belief that even objects known to be inanimate are blessed and aware of God. Just as a person has responsibility to God for his or her own body, things have responsibilities to the people who created them. In love stories, a lover speaks with mountains, or stones, while searching for his or her beloved, and sometimes make pledges to them. “O great mountains, if you love your God, pray tell me if my love passed through here?”
The Turkish food of Karabakh is somewhat like a bridge between the cuisines of North and South Azerbaijan. The two regions share a common culinary tradition with a similar richness in variety, however with some different variants. We can witness this richness in its soups, meat dishes, vegetable dishes, fried foods, sweets, salads, various wild greens, dried fruits and nuts, drinks and pickles.
Soups of Karabakh
Dovğa: This is a type of yogurt soup, containing mint, spinach, green onions, rice, eggs, chickpeas and sometimes tiny meatballs.
Evelik Çorbası: Made with meat broth, small dumplings, sautéed onion, black pepper, salt, pepper paste and chopped evelik (fresh mung beans).
Umaç: Made with flour, water, eggs, salt and turmeric, this soup is prepared in the same way as evelik çorbası but without the mung beans.
Erişte Çorbası (Homemade Noodle Soup): Made with meat broth, this soup is prepared by boiling pinto beans and adding homemade noodles and sautéed onion.
Borş (Borscht): Borş is made with beef, either with or without the bone. First the meat is boiled till very tender. While it is boiling, an onion is sautéed in oil, and grated carrot, beet and tomato paste is added and sautéed. The meat broth is added to this mixture, after which firm young cabbage is chopped and added. Lastly, four large cut up potatoes are added and boiled till tender.
Tavuk Çorbası: Chicken soup; this is no different than the chicken soup made in Turkey with chicken broth, meat and thin vermicelli.
Hoş: This is the same as the lamb foot soup (paça) made in Turkey, both in terms of its ingredients and method of preparation.
Bozbaş Çorbası: To make bozbaş soup: soak chickpeas overnight. Boil fatty meat with the bone in or a neck to make a broth. Add the chickpeas to the meat. Chop two large onions and add. Remove the foam frequently. Add an equal number of egg-sized potatoes and pieces of meat. Add salt, black pepper and turmeric, then sour dried plums. The plums should be the same in number as the pieces of meat. Serve with dry mint and sumac. The proper name for this dish is Karabakh bozbaş or Turkish bozbaş, and there is a special type of casserole for making it. The entire mixture is placed into this casserole and the lid is sealed with dough. It is cooked for four to five hours, until the meat is extremely tender. A few pieces of sheep tail (not tail fat) are added to the dish.
The dolma (stuffed vegetables/fruits) culture of the Karabakh Turks is also very rich:
Biber Dolması, Domates Dolması: Stuffed peppers and tomatoes. Run lamb through a meat grinder, as well as onion, and sauté together with the meat. To this mixture, add the scooped-out inside of the tomatoes, then salt, pepper and turmeric, as well as chopped parsley and cilantro. Fill the vegetables. Arrange in a pot, place a plate over the top, add water just to cover, and simmer till done, around 25 minutes. In Karabakh, the filling for stuffed tomatoes and peppers does not contain rice.
Patlıcan Dolması: Stuffed eggplant. The filling for stuffed eggplant is exactly the same as above, minus the tomato. Slit the eggplants longwise, and salt the interior, then wait 20 minutes for the dark liquid to drain out. Then boil the eggplants. (They are not fried as they are in Turkey.) When they have softened, squeeze out the extra water and stuff with the filling as above. This dish is accompanied by a light sauce made with egg and garlic. Stuffed vine leaves and cabbage are made exactly as they are in Turkey.
Elma Dolması: Stuffed apples. Carefully clean and hollow out firm tart apples. Prepare the filling exactly as for stuffed eggplant and fill the apples with the mixture. Just as for other stuffed vegetables, weigh the apples down with a plate or something similar to keep them in place while cooking. Add half a cup of water, and let cook on a low flame. These are generally served together with other stuffed vegetables, with one stuffed apple to each plate.
Ayva dolması: Stuffed quinces. These are prepared in exactly the same way as stuffed apples.
The Turkish cuisine of Karabakh also features a rich variety of vegetable dishes.
Kükü: This dish is made from spinach and cilantro, with the addition of a bit of dill for aroma. It also contains some scallions but the main ingredients are the spinach and cilantro. Saute these in oil with the scallions till half-cooked. In a separate bowl, beat two eggs with a bit of flour, and pour half of this over the herb mixture. Flip, and sprinkle the rest of the batter over the top. Flip once again to cook, and cut into diamond shapes with the edge of a wooden spoon. It is important to use a wooden spoon in order not to destroy the vitamins. In Anatolia and greater Turkistan, wooden spoons are still identified with abundance, and several dishes are never touched with metal implements; cutting with metal knives for example, is avoided.
İşkembe Gutap/Karın Gutabı: This is a type of börek, made with sheep tripe. There is also a variety made with meat (et gutabı).
Bozartma: Cut lamb meat with the bone, or a lamb neck, into large pieces. It can also be made with ribs. First the meat is rubbed with a mixture of spices and onion, as well as thyme in order to reduce the smell of the meat. This mixture is mixed with a wooden spoon in a deep copper kettle and left to brown; then just enough water to cover is added. The pot is covered tightly and the meat is allowed to form a broth.
Evlik: Dock. This is added to soup, and used in the treatment of stomach and intestinal ailments. In summer, it is dug together with its root and dried. Believed to be good for healing damage to the internal organs during winter; it is steeped and sipped as a tea in the morning and evening.
Isırgan (Gıcıkkan): Stinging nettle. This is used as a filling for a type of bun, as well as eaten as a potherb. When it is to be eaten raw, it is first kneaded with salt. It is believed to be effective against Rheumatism, arthritis etc.
Yeşil Fasulye Kavurması: Green beans sautéed with onion, made just as in Turkey. If made with butter and eggs, it is topped with garlic-infused  yogurt as well.
Ispanak Kavurması: Spinach cooked with onions, with the addition of pepper or tomato paste, just as in Turkey.
Merövce: This is a wild plant which grows on mountain slopes, and is not cultivated. It is quite rare and expensive. The stems are prepared and sautéed just as with spinach.
Şomu: A wild herb with a reddish hue that resembles spinach and grows on mountain slopes. Its tops are sautéed.
Çiriş: This is the spring sprouts of Eremurus (foxtail lily), which are sautéed as they are in Turkey.
Dağ Kişnişi (“Mountain coriander”): This herb is not cooked alone but rather added to other dishes for its aroma.
Kuşebbeği: This is Capsella bursa-pastoris, or Shepherd’s purse. The Turkish name means “bird bread.” It is sautéed as well as used for a filling for a pastry known as göy ketesi. These buns may also be made with nettles, or cilantro and spinach. The shepherd’s purse is chopped finely. Dough is rolled out very thin and folded over the herb. The edges are sealed and it is cooked on both sides on a lightly convex griddle called a sac. As the dough rises, it is lightly pricked with a knife. They are then spread with butter and stacked on a metal tray. Shepherd’s purse, nettle and dock, and other herbs such as sorrel and others are also eaten raw.
Just as the Turkish cuisines of Anatolia and the Iran, Karabakh cuisine includes a rich variety of sweet dishes. Sütlaç (rice pudding) is made just as it is in Turkey, by boiling rice in milk till it begins to disintigrage and adding sugar. Fırni is a rather firm type of pudding made of rice flour and sprinkled with cinnamon.
Kuymak: Flour is first browned in butter. Then a light sugar syrup is added, then honey. This is served for nine days to women who have newly given birth.
Baklava: This is made with 21 layers of hand-rolled yufka and a walnut filling is added between each layer. It is cooked in the same way as in Turkey.
Helva (Halvah): This is made in the same way as Turkey.
Şörgoğol: The dough for this dish is rolled thin in small circles as for burma. The filling is prepared of spices and coriander seed, and it is topped with egg and sesame.
Kebabs hold a important place in traditional cooking in Karabakh, including shish kebab as in Turkey. Other types of kebab include:
Bastırma Kebap: This is also known as terbiyeli kebap (marinated kebab). The meat for this dish is first allowed to stand in apple or grape vinegar. It is then cooked with chopped onion and thyme.
Lüle Kebabı or Dövme Kebabı: This is the same as the “Adana Kebabı” of Turkey, made with finely chopped meat, either with or without hot pepper. It is eaten with yufka, lavash or Türki çörek.
Tike Kebabı: This is the same as Turkey’s shish kebab made with cubes of meat.
Balık Kebabı: Fish kebab, also known as asetrin kebabı, it is made with a local fish known as asetrin. It is a special occasion dish.
Bağırsak Kebabı: Intestine kebab, made from the small intestine of sheep and lambs. Its preparation is quite different from that of its nearest Turkish counterpart, kokoreç. The intestine is wound onto the spit. Another dish made with trip cooked on a spit or over hot coals is known as kalin karta. In Turkey, it is commonly made by Karapapah Turks.
In addition, there are potato, tomato and pepper kebabs. To make these, they are hollowed out, then stuffed with sheep tail and cooked as kebab.
Tea in Karabakh traditional cuisine is quite a production. Among the pastries served with tea are kurabiye (various cookies), kete, rulet (rolled-up cookies), feseli (an oily bread) and others. Various nuts and dried fruits are also served7.
Sources:
1 Dr. Yaşar Kalafat, “Vatan-İran-Turan Hattı ve Cafer Türklerinde Halk İnançları” Türk Dünyası Araştırmaları, Haziran 1997, nr. 108, s. 41-68.
2 Dr. Yaşar Kalafat “Birinci Uluslararası Azerbaycan Sempozyumu ve İkinci İrarı Seyahati Notları”, Kardeş Edebıyatlar, nr. 44, s. 14-18.
3 Yaşar Kalafat, Bakü-Ceyhan Kültür Hattı, Ankara, 2000, s. 97-100; ve “Kaşkayi Türklerinde Sosyal Yaşam” Yörük ve Türkmenlerde Günlük Hayat Sempozyumu Bildirileri, (17-18 Mayıs 2002) Ankara, 2002, s. 109-137
4 Yaşar Kalafat-T. M. Dilmegani “Karşılaştırmalı Güney Azerbaycan Türk Halk İnançları”, İki bin yirmi üç,Haziran 2002, nr. 14, s. 64-69
5 Eren Akçiçek, “Sarmısakla İlgili İnançlar”, Eren’ce (Halk Bilimi Yazıları), İzmir, 1997,s.46-66
6 Y. Kalafat, “Türk Halk İnançlarında Sarımsak ve Soğanla İlgili Hususlar”, Türk Mutfak Kültürü Araştırmaları, Ankara, 2001, s. 85-91
7 Yazımızın “Karadağ Türk Halk Mutfağı” ilgili kısmına Doç. Dr. Aygün Aktar kaynaklık yapmıştır.
* Dr. Asam is President of the Caucasus Department.
http://goo.gl/GpttP

Iran Türklerı - Prof.DR. Gerhard Dorfer

Iran Sınıtlarında Bulunan Türkler
PROF. DR. Gerhard Dorfer
Büyük Arap tarihçisi İbnü'1-Esir şöyle yazar: Selçuklu sultanı  Toğrul'a İran'da nefis bir badem tatlısı olan lavzinec ikram ettiklerinde, bunu şapır şapır mideye indirip "İyi bir tutmaç, ama içinde sarımsak yok" dedi. İşte, XI. yüzyılda Türklerin İranlılara nasıl göründüğünü anlatan bir tablo.Nefis yemek pişirme sanatından bile anlamayan barbar bir halk. Gerçekte burada dile getirilmiş olan aşağılama, tıpkı halklar arasında var olan her türlü nefret   gibi   bilgisizlikten   kaynaklanmaktadır.   Kendilerini   aşın   derecede   kendi kültürlerine kaptırmış olan Farslann,  VIII. yüzyılda dikilmiş Orhon yazıtlarından da, bunların olağanüstü güzellikte edebiyat eserleri olduğundan da haberleri yoktu. Bir kısmım Kâşgarü Mahmud'un yazıya geçirdiği eski Türk destanlarını bilmiyorlar, pek zengin Uygur edebiyatım hiç tanımıyorlardı.
Pek  çok Farsta Türklere karşı nefret duygusu bu güne değin süregelmiştir. Örneğin, Fahrüddin Şâdmân'ın Teshir-i temeddün-i Frengi başlıklı kitabında bu nefret şu sözlerde dile gelir: (Tahran 1948, s. 24) "Avrupalılar ne yalın ayak, aç ve göçebe Araplara, ne de düzenledikleri baskın ve katliamlardan sonra   atlarından   inip   bir   süre   dinlenince bizim  hah   desenlerimizin  ve  bahçe şenliklerimizin   büyüsüne   kapılan...   daha   sonra   da   Mevlâna   Celâleddin-i Rumî'nin, Sadî'nin, Hânz'ın şiirleriyle ehlîleşen içkici, kana susamış Türk ve Moğollara benzerler."
İranlılarda  bu tutumu  doğuran  iki  sebepten  birini  yukarıdaki  sözleriyle Şâdmân da açığa vurmuş olmaktadır: Doğunun büyük edebiyatı olarak tanınmış olan edebiyat, Goethe'nin de hayran kaldığı Fars edebiyatıydı. Türk edebiyatı İran'da Fars edebiyatının yanında güçlükle ve denebilir ki, ancak onun etkisi altında kalarak tutunabilmiştir. Mevlâna Celâleddin-i Rûmî ve Hasanoğluile  doğmakta olan Horasan  Türk edebiyatı,  pek kısa  bir  zaman içerisinde sönmüştü. Türkmen edebiyatı ancak  XVIII. yüzyılda ve İran dışında gelişmiş, Halaç edebiyatı ise ilk ürünlerini yaşadığımız dönemde vermiştir. Kaşkay edebiyatı zengin olmakla birlikte pek az tanınmıştır. Fars edebiyatıyla karşılaştırıla bilecek bir düzeye ulaşmış olan yalnızca Azerbaycan Türk edebiyatıdır. Kendilerini   kültürel   bakımdan Türklere üstün  görme duygularına  bazı Farslarda
Türklere karşı gizli bir düşmanlık duygusu da karışır. Bu düşmanlık duygusu 997'den 1925'e değin, yani hemen hemen bin yıl boyunca İran'ın Türk egemenliği altında  kalmış olmasından kaynaklanmaktadır. Bu bin yıl boyunca İran'da saray ve ordu mensupları ve soylular sınıfı Türklerden oluşmuştur. İşte bu   yüzden   Pehlevî   hanedanı   döneminde,  yani 1925'ten sonra İran'da Türklüğün kültürel etkinlikleri hemen tümüyle yasaklanmış, Türklerle ilgili her türlü konuda bilimsel araştırma yapmak çok güçleşmişti. Elbette, Türkoloji araştırmaları için İran'da bulunmuş veya İran Türklüğü üzerine   araştırmalar  yapmış   Avrupalı   araştırmacılar   olmuştur.   Bunlar   arasında Vâmbery, Foy, Ritter, Romaskeviç, İvanov, Menges, Monteil ve daha başkalarını sayabiliriz. Böyle olmakla birlikte, derlenmiş olan bütün gereçler, rahatlıkla tek bir kitapta bir araya getirilebilecek kadardı. Bu da İran'ın beş ayrı lehçe konuşan 10 milyonluk Türk halkına göre pek az sayılırdı.
İşte bu yüzden Göttingen'de, İranlı bilim adamı Moğaddem'in Güyeş-e Wafs va Âşteyân va Tafraş başlıklı kitabının elimize geçmiş olmasını mutlu bir rastlantı saymaktayız. Bu kitapta gerçek, saf Halaçça tasvir edilmekteydi. Bu, bir zamanlar  Minorsky'ye  aslında   Güney  Oğuzca  konuşan   bir   kaynak kişinin Halaççadır diye tanıttığı sözde Halaçça değildi. Bu dilin kendine özgülüğü daha ilk bakışta belli olmaktaydı. Özellikleri, bu dilin daha yakından araştırılmasını gerekli kılıyordu. Böylece bir sıra araştırma gezisi başlatıldı:
İlk araştırma gezisi (1968) Orta İran'da, arkaik bir Türk dili olan Halaççanın sınırlarını belirlemek için yapıldı. Kısa kelime listeleri, gramer notlan ve bir yığın metin banda alındı. Firüz-âbâd'da da ilginç bir edebiyatın ürünleri olan Kaşkayca malzemeler banda alındı.
İkinci araştırma gezisinde (1969) daha başka Halaçça malzemeler, özellikle geniş kapsamlı kelime listeleri, bundan başka Azerbaycan'dan folklor ürünleri ve yine Halacistan bölgesinden Azerbaycan Türkçesi malzemeleri elde edilmiştir. Burada pek sevdiğim bir Azerbaycan halk Türküsü, bunun ardından da bazı Halaçça metinler dinletmek istiyorum.
Dostumuz Mosayyeb  cArabgol 1970 yılında Göttingen'de bulundu. Ondan daha başka metinler de banda aldık. cArabgol, İran'a dönmesinden sonraki yıllarda bu bölgede kendi başına araştırmalar yaptı. Aynı zamanda Kaşkay bölgesi ile Halacistan arasından, çok önemli Güney Oğuzca malzemeleri de topladı.
Daha sonra 1973 yılında bizi Horasan'a (Kuzeydoğu İran) ve Kermânşâh yöresindeki Sonkor'a ulaştıracak bir araştırma gezisine çıktık.
Sayın dinleyicilerim,
Bu araştırma gezileri harikuladeydi: Ben hâlâ bunların anısından uzaklaşmak istemiyorum. Bunlar,  biz gezide  bulunanlara  neler   getirmedi  ki?  Sürekli yorgunluk, aralıksız üşütme, sık sık ishale tutulma (yiğitlikle hiç ilgisi olmadan), şiddetli kan dolaşımı rahatsızlığı (Hazar Denizinden 3000 m yukarı çıkıp yine aşağı indiğinizi düşünün!), idarelerde eksilmeyen güçlüklerin yarattığı sinirlilik ve toz toprak (pislik). Sözün kısası, yine de harikulade idi. Niye mi diyeceksiniz? Bu, Kanada'nın büyük şairi Robert Service'in şöyle dile getirdiği
bir histi:
The freshness, the freedom, the farness, O
God! how I'm stuck on it ali 'O serinlik, o
özgürlük, o enginler, Tannm! Onlara ne
denli bağlanmışım.'
Bu İran'ın tozlu yollarını içine sindiren, elektriksiz, pek az su ile, fakat harika insanlar arasında  yaşayan her  kişinin duyacağı bir histir.  "Bunlar  harika insanlardır" diyorsam, şunu da eklemeliyim: Şüphesiz, çünkü onlar Türklerdir.
İran Türkleri üzerine yaptığımız araştırmalarımızın bize kazandırdığı en büyük ödül, bu araştırmalarımızın İran Türkleri arasında yarattığı sevinç olmuştur. Örneğin, İran'da hor görülen Halaç halkının kendini ilk kez ciddîye alınmış görmesi, Halaç olmaktan gurur duyması, bizim için de bir övünç olmuştur.
Yine,-bütün olarak bakıldığında-az sayılabilecek bir çaba karşılığı bu gezilerden elde ettiğimiz pek verimli sonuçlar, bütün zahmetlere değecek nitelikteydi. Şimdi bu sonuçlan göz önüne sermek istiyorum:
Halaçça yaklaşık yirmi dört bin kişi tarafından konuşulmaktadır. Bu dil özü bakımından yaşayan en eskicil Türk dili olarak sayılabilir. Küçük bir örnek verelim: Türkiye Türkçesi "ayağım bendedir"in Halaççada karşılığı "ha dakum mâ ndiçeri"dir. Burada şunu tespit ederiz: h- korunmuştur (bu, VII ve VIII.  yüzyıl Türkleri üzerine yazılmış Tibetçe bir metinde de böyledir), -d- ko-runmuştur, -k- korunmuştur (bu yüzden Halaçça, Eski Türkçede olan datif eki-ka   -ke'yi   koruyan,   tek   Türk   dilidir).   Şahıs   zamirinde,   takriben   Eski Türkçede olduğu gibi, kök ünlüsü değişir. Aynı şekilde, iç ek -di- araya sokulmuştur. Lokatif vazifesini, Eski Türkçede geçen eşitlik hali (ekuvatif) görmektedir (bu, Eski Türkçede aym zamanda terminal eki vazifesini de görür; bunun yanında Halaççada olan -da/-de eki Eski Türkçedeki gibi ablatif manasım taşır). Yardımcı fiil eki, Eski Türkçe "ârür"den gelmektedir, daha sonraki "turur"dan değil.
Halaç malzemeleri arasıda şimdiye kadar şunu Semih Tezcan'la birlikte yayınladık: "Halaççanın sözlüğü (Harrab lehçesi)", 230 basma sayfalık bir eser.Son şekliyle tamamlanmış ve baskıya verilmiş bir çalışma "Halaççanın söz varlığı ve dil coğrafyası" yaklaşık 537 sayfalık olup iki cilt halinde yayımlanacaktır; bu, bir Türk dilinin dil coğrafyası üzerine ilk tasvir olacaktır. Bundan başka, 280 sayfalık bir gramer baskıya verilmiştir. (Bu iki eserin yazanı benim.)
Tamamlanmak  üzere olan bir de folklor cildi bulunmaktadır, tahminen 530 sayfalık. Bu kuru sıralamaya canlılık getirmek için burada bir hikâye örneği sunmak istiyorum. (Bu hikâyenin bir benzeri U. Marzolph'un eserinde de vardır: Typologie des persischen Volksmârchens, Beyrut 1984, *844 B, bu hikâyenin oldukça güzel bir varyantım oluşturur.)
Şah Abbas, bir gece derviş kıyafetiyle dolaşırken, içinden müzik ve oynama sesleri gelen bir eve gelir. Yaşlı ev sahibi ona yamacılık yaptığını, günde üç kran (İran'ın para birimi) kazandığım, bunun ikisini geçimi için harcadığını, birini de saz çalanlara ve oynayanlara verdiğini anlatır. Abbas , on "Şah Abbas  yamacılığı   yasak  ederse,   ne   yaparsın?"   diye   sorar.   Yaşlı   adam  "Allah büyüktür" diye cevap verir. Ertesi gün askerler gelip yaşlı adamın yamacılık etmesini yasaklarlar. Bunun üzerine o da su satmaya başlar, bu sefer daha çok, üç buçuk kran kazanır. Akşamleyin Şah Abbas gelip ondan haber alır. Olanı öğrenince yine şöyle der: "Yarın Şah Abbas gelirse, su satmam yasaklarsa, ne yaparsın?" Yaşlı adam: "Allah büyüktür" der. Su satması engellenmiş olan yaşlı adam, ertesi gün şehirde dolaşmaya çıkar. Halkın çöpleri bıraktığı bir yer görür. Orada durup "Şah Abbas'ın emriyle çöp vergisi talep ediyorum! Herkes vergisini bana verecek!" diye bağırmaya başlar. Böylece beş kran kazanır. Hikâyede geçtiği gibi "onun kilimi eskisinden daha kalın olmuştur". Akşamleyin Abbas gene önceki gibi sorar: "Şah Abbas'ın askerleri yarın seni tutup götürürlerse, ne yaparsın?" Yaşlı adam bunun üzerine yine aynı cevabı verir: "Allah büyüktür." Ertesi gün gelip yaşlı adamı tutarlar. Ceza olarak, hemen bütün gün aç, susuz ve ücretsiz, elinde kılıç sarayın önünde nöbetçilik yaptırırlar. Ancak öğleden sonra geç vakit bırakırlar. Pazara gidip orada kılıcı
on krana satar, yerine üç kran değerinde bir tahta kılıç alır. Kına bunu sokar. Böylece elinde geriye yine yedi kran kalır. Akşamleyin Abbas ona "Şah Abbas elinden kılıcını alırsa, ne yapacağım" sorunca, cevap yine "Allah büyüktür" olur.  Sonunda  Şah Abbas, vezirinin ölüme mahkûm edilmiş  bir  günahkâr rolünü oynamasını kararlaştırır. Yaşlı adam saraya gelince, Abbas ona günahkârın kafasını kesmesini emreder. Yaşlı adam bunu yapmayı reddeder ve "Bu adamın suçu yoktur" der. Bunun üzerine Abbas "Direnmekte devam edersen, senin başını kestireceğim" der. Bu sefer yaşlı adamın işi bitiktir, ne yapsın? Aklına bir fikir gelir ve yüksek sesle haykırır: "Ey Allahım, bu adamın günahı yoktur! Bunu ispat etmek için kılıcımı tahta et!" Kılıcını kınından çıkartır, ki bir de ne görsün-gerçekten de kılıç tahta olmuş! Bunun üzerine Şah Abbas güler, ona birçok hediyeler verir, fakat bir daha böyle bir şey yapmamasını tembih eder.
Hikâye bu kadar.Burada açıkça Türk hükümdarının  ideal bir tasvirini görmekteyiz: Ancak mizahla yumuşatüabilen acımasız bir sertlik.
Araştırdığımız ikinci alan Horasan Türkçesi alanıdır. Daha önce gösterdiğim gibi bu lehçe, takriben Türkmence ve Batı Oğuz lehçeleri arasında, fakat ikincisine daha yakın düşen, kendine özgü bir lehçedir. Şu sırada 250 sayfa civarında "Horasan Türkçesinin sözlüğü" ve 150 sayfalık bir folklor cildi hazırlamaktayız. Öğrencim Bozkurt, buna bağlı olarak doktora tezini Bocnurd ağzı üzerine yazmış; bir başka öğrencim Sultan Tulu ise şu sıralarda Kerem ile Aslı hikâyesinin bir varyantını da içeren, Kelât-e Esferâyin ağzı üzerine doktora tezini hazırlamaktadır.
Müsaadenizle şimdi Horasan'da banda aldığımız destandan bir parça tanıtmak istiyorum. O romantik âm bu gün bile haz duyarak anmaktayım. Dağlara henüz yetişmiştik ki bize o dağların üzerinden bir kuşun bile uçamayacağını tasdik etmişlerdi; fakat bizim aracımız (Landrover) sonunda bu dağlan aşmağı başarmıştı. Daha sonra sihirli, ağaçlıklı, Kur'ân-ı kerimde bahsedilen cennet misali bir vadiye ulaştık. Dağ çimenliği üzerinde yanımıza başka adamlar da katıldılar. Bunlardan biri açıkça tecrübeli bir destana olmalıydı; ve bu bize Kerem ile Aslı destanını anlatmaya başladı. Eser, poetik şiirlerle süslü, nesir hâlinde anlatılmış ve şiir kısımları (belli bir makamla) okunmuştur. Bu Orta Çağ Avrupa destanlarım (örneğin: Aucassin et Nicolette) anımsatır. Eser, şu anlatımı içermektedir:
Tebriz'de bir müslüman hükümdarının oğlu olan Kerem, Ermeni papazı Gara Melik'in kızı Ash'ya âşık olur ve onunla nişanlanır. Papaz buna hiddetlenerek kızım Ermeni diyarına, sonra Anadolu'ya doğru kaçırır. Kerem, sonunda sevgilisini bütün engelleri aşarak, arayıp bulur. Sonra evlenirler, fakat Aslı'ran annesi (kızına sihirli bir elbise hazırlatarak) Kerem'in gerdekten önce yanmasına sebep olur. Kerem'e kırk yıl sonra Hazret Muhammed ve Ali'nin dualanile (Tanrı tarafından) yeniden can verilir ve sevgililerin her ikisi de gençleştirilirler. Böylece her ikisi Tebriz'de hüküm sürerler.
Bu destan, öğrencim Sultan Tulu tarafından doktora tezinde işlenmektedir. Ben şimdi size Horasan Türkçesi orijinalinden l'den 3'e kadar olan cümleleri, Türkiye Türkçesi tercümesi ile birlikte, okumak istiyorum. Bundan başka hikayecinin şiirleri nasıl olduğunu göstermek amacıyla, 37, 38 ve tâkib eden numaralı cümleleri Türkçe'ye tercümesi ile okuyacağım. Daha sonra ise l'den 38'e kadar olan cümleleri banttan dinletmek istiyorum. Burada şunu tesbit edeceksiniz: Horasan Türkçesi Türkiye'li bir Türk için Halaçça'ya göre daha da anlaşılırdı; fakat yine de kendine özgü özellikler taşır, örneğin "var idi" yerine "bârıdı" diye geçmektedir.
1-3=al-ğeassa bir Ziyâd pâdişâh'hî bâr-ıdı. Hodâvand-i alam ona hiç oğul âta elâ'momişdi. Badan vazira dedi: Ey vâzir, manda ki oğul yöhdi, man nâ çara ey ley m?
'Sözün kısası Ziyâd adında bir padişah vad idi. Alemleri yaratan tanrı ona hiç oğul vermemişti. Sonra vezire dedi: Ey vezir, benim oğlum yoktur, buna nasıl çare bulayım?'
37-38= Ge'zi birbira ki dişdi, âşığ oldı-bir irây yöh miri irây bilan âşığ oldu Bı şi'ri dedi, ger nü deyar:
Gâşt elayip gezâ gezâ bizi
diyara hoş gâldiri sân bir
şey da bulbulisan bizin
gulzara hoş gâldiri
'Gözleri birbirine ki düştü, âşık oldu-bir yürekle mi, yok hayır, bin yürekle âşık oldu. Bu şiiri dedi, gör ne der:
Dolaşıp geze geze bizim
diyara hoş geldin, sen bir
şeyda bülbülüsün, bizim
gülzara hoş geldin.'
Bunlardan başka "Afganistan ve İran'dan Güney Oğuzca malzemeler" adlı, tahminen 350 sayfalık bir cilt hazırladık. Bu cilt, kelime listeleri, kısa gramer notlan,  Halacistan ile  Kaşkaylar  arasındaki bölgesi ve Kabil'den  metinler içermektedir. Bu arada öğrendiğimize göre, bu tipteki ağızlar, daha Kazvîn'in güneyi tarafından başlamaktadır. Bu ağızlar da basitçe Azerbaycan Türkçesi ağızlan olarak gösterilemez?. Biz bunlan da Kaşkay ve Aynallu ağıdanyla Güney Oğuz ağızlan grubuna sokuyoruz, bunlan "Güney Oğuz lehçesi" adıyla anıyoruz. Basitçe  ifade etmek gerekirse: Kaşkay tipi ağızlar Kazvîn'e kadar ulaşmaktadır, ki bu ortaya yepyeni bir dil coğrafyası çıkarmaktadır.O halde şimdiye kadar kabul edilmiş olan üç Oğuz lehçesi yerine beş lehçenin varlığım kabul etmemiz gerekir, yâni: Batı Oğuzca=Türkiye Türkçesi, Orta Oğuzca10  Azerbaycan   Türkçesi,   Güney   Oğuzca=Kazvîn'e   kadar   uzanan   lehçeler,Kuzeydoğu Oğuzca=Horasan Türkçesi (Özbek Oğuzcası da dahil), Kuzeybatı Oğuzca=Türkmence. Burada aradaki lehçelerin her biri bir geçiş sahası oluşturur. (Bence Türk dili ailesinin yedi dili vardır: Oğuzca, Kıpçakça, Uygurca, Güney Sibiryaca, Yakutça, Halaçça ve Bolgarca; ve Oğuz dilinin, gösterdiğim gibi, beş lehçesi vardır.)
Bundan başka elimizde bir cilt halinde  Galûgâh'tan toplanmış  malzemeler bulunmaktadır. Bu, en doğu Azerbaycan Türkçesi ağzını oluşturur (Hazar denizin güneydoğu kıyısında konuşulur). Bu eserde Kaşkayca malzemeleri de bulunmaktadır; bunlar gerçek, hatta ustalıklı divan edebiyatı malzemesi sayılabilir ve takriben 100 sayfa tutmaktadır.
Şimdi sizlere Oğuz lehçelerinin değişen dil coğrafyasının görünümünü sunmak   istiyorum. Philologiae Turcicae Fundamenta'da Oğuz Lehçelerini  şöyle kaydedilmiş   olarak buluruz: Türkiye Türkçesi (11 olarak), Rumeli'den Orta Anadolu'ya kadar; Gagavuzca (12 olarak), Dobruca ve Moldavya bölgesi; Ki-nm Osmanhcası (13 olarak), Kırım'ın güneyi; Azerbaycan Türkçesi (14 olarak), Doğu Anadolu,  Sovyet Azerbaycan  Cumhuriyeti  ve kuzeybatı iran'dan Tahran'ın biraz güneyine kadar olan bölge gösterilmiştir. Fars eyaletinde Kaşkay (15 olarak) ve  Aynallu  (16 olarak) grupunu   buluruz. Bütün Sovyet Türkmenistan Cumhuriyeti  ve buna ek olarak Kuzeydoğu İran ve Kuzeybatı Afganistan Türkmence olarak kaydedilmiştir. Buraya kadar eski bir tablodan bahsettik. Burada, Gagavuzca ve Kırım Osmanlıcasının Türkiye Türkçesinin basit ağızlarından başka bir şey olmadığına dikkati çekmek isterim. Birincisi, siyasi sebeplerden dolayı sunî biçimde yazı diline dönüştürülmüş; her ikisi de yazı diliyle Anadolu'da konuşulan belli ağızlardan pek ayrılık göstermezler, bu yüzden bunlar aynı bir numaralandırmayı hak etmemişlerdir. Kaşkay ve Aynallu lehçeleri arasındaki fark   aynı da şekil çok küçüktür. Bundan başka,  Kuzey Irak'ta, özellikle Sadettin Buluç ve öğrencileri tarafından Azerbaycan Türkçesi ağızlan tespit edilmiş ve araştırılmıştır. Irak "Türkmence"si diye adlandırılan dilin, yukarıda da söylediğimiz gibi, konuşulan dil olarak sadece bir Azerbaycan Türkçesi   ağzı   olduğunu   da   belirtmek   gerekir,   ancak  yazıldığında  Arap harfleriyle Türkiye Türkçesi gibi yazılmaktadır (örneğin mân denilmekte fakat ban  yazılmaktadır). "Türkmen" kelimesinin hâlen karmaşıklıklara yol açması pek tuhaftır; Leningrad'da Irak Oğuz edebiyatının kataloglara "Türkmen" adı altında girdiğini gördüm;  Türkmân  kelimesi aslında "göçebe Oğuz" manasım taşır.  Akkoyunlu ve Karakoyunlu  "Türkmenler",   her  halde  Azerbaycanlılardı. Memlûk hâkimiyeti zamanındaki "Türkmenler", söz varlığının gösterdiği gibi, Türkiye Türkçesi konuşmakta idiler.
Biz yine İran'daki Oğuz lehçelerine ve bunları doğudan sınırlayan alana geri dönelim. Ben bu gün, özellikle 1. ve 2. kişi yüklem eklerine dayanarak, şu sınıflandırmayı yapmak istiyorum (krş. ek şema):
A. Orta Anadolu'ya kadar Türkiye Türkçesi. Daha Orta Anadolu'da Azerbaycan Türkçesine geçiş özellikleri kendini gösterir. Son ekler şöyledir:
-im (-in), -sin (slr\, -Ir\), -iz (sik; -IK eki daha Orta Anadolu'da görülür),
-siniz (-slr\lz, -h\Iz, -siz).
B. Doğu Anadolu, Irak ve daha eski anlayışa göre çok daha küçük bir bölgede olmak üzere Kuzeybatı İran'da Azerbaycan Türkçesi (Gösterdiğime göre,Sovyetler Birliğinde  de  konuşulur). Son  ekler şöyledir:  -Am,
-sAn
(-sAr\), -IK (-UK), -siz (-sUz, -slr\ız, -siniz). Galûgâh'ta ise böyledir:  -Am,
-sAn, -IK, -sUyz.
C. Daha Zencan'dan başlayarak Güney Oğuzcaya geçiş görülür, fakat bu daha Azerbaycan Türkçesi olarak sayılabilir. İkinci kişi zamirleri -sAn, -siz ya nında -An, -iz biçimi görülür. Sonkor etrafındaki (açık mavi) bölge, Kaşkay Aynallu'dan biraz daha güçlü olarak hükmeder. Burada şunu görürüz:  -Am,
-sA, -Ax, -siz. Birinci çoğul kişi eki dikkati çekmektedir. Halacistan'ın kuzeyinde bulunan Oğuz ağızlan ve Kabil şu biçimleri gösterir: -Am, -An (-Ay),
-1K (-UK), -İz. C'nin her iki grubu, B ve D'ye geçişte ortak bir özellik göste-
rirler.
D. Kazvîn'in güneyinden başlayıp, hemen hemen Hemedan'a kadar olan ağızlar, daha çok Güney Oğuzca olarak tasvir edilmelidir, yani Kaşkay'a benzer. Şu biçimleri  buluruz:   -Am,   -An  (-Ay),   -AK,   -iz. Burada  neredeyse bütünüyle A ünlüsü yerleşmiştir. Nihayet yaklaşık 32. enlemden başlayarak, yani,şimdiye kadar bilindiğinden çok daha kuzeyde Kaşkay-Aynallu için tipik olan  şü  son  ekleri  buluruz:   -Am,   -An  (-An,   -Ayfi),   -AK,   -Anlz (-Anlz, -Aynlz, -Ayz). Vambery daha 1867 yılında (Cagataische Sprachstudien, Leipzig, s. 6) İran'da konuşulan Oğuzcayı iki ana kısma ayırıyordu: "Kafkas ötesi dili"=Asıl Azerbaycan Türkçesi ve "Hemedan yöresinde ve Fars eyaletinde göçebe halkın konuştuğu Türkçe". Hemedan etrafında bulunan şivelerin ilk kırıntılarının, ancak yüz yıl sonra araştınlabilmiş olması, İran için tipiktir. 'Alî Kûrçî ağzının yerini tespit etmek hayli güçtür. Bu ağızdan yalnız tekil biçimleri kaydedilmiştir: -Am, -An; bu ağız C'ye olduğu gibi, D'ye de mal edilebilir.
E. Horasan Türkçesi yüklem son eklerinden dağınıklık gösteren bir görünüm sunar. Kuzeybatı ve güney ağızlan Kaşkaycayı hatırlatan biçimler gösterirler: -Am, -Ay (-An, An),  -AK (-Ay), -Ays (-Anls), bunun yanında
-Am, -Ay (-An), -IK, -İs, (Iyls), yani Kuzey Halacistan ve Kabil ağızlarım an dıran şekiller gösterir. Buna karşı kuzey ağızlan Özbekçeyi hatırlatan son ekler gösterirler, yani -mAn, -sAn, -mis (-mlz), -sis (-siz); doğuda birinci çoğul şahısta -bh görülür. Ben burada Özbekçenin tesirini değil, bihassa daha çok eski son eklerin, komşu Özbek şivelerinin desteği ile korunmuş olacağım tahmin etmekteyim, Horasan Türkçesinin bütün ağızlarını birleştiren şey, Türkmenceye belli geçişlerdir, örneğin eski b- bâr 'var' ve bermdk 'vermek' kelimelerinde korunmuştur.
F. Son olarak Türkmence, geniş ölçüde yine Anadolu Türkçesini andıran biçimler gösterir. Birinci tekil kişide olan -in bile Batı Anadolu ağızlarına uymaktadır. Yüklem son ekleri şöyledir:  -in, -sin (-in), -Is (-IK, -sIK), -siniz (-iniz).
Bütün bu biçimler, Eski Türkçede sona gelen kişi zamirlerine dayanarak açıklanabilir:  ban/mân, sân, biz, siz. Bu biçimlerin şekillenmesine ilk olarak analojik süreçler neden olmuştur; örneğin, san Türkiye Türkçesinde siz'e kıyasla  -sın/ -sin  olmuştur, ve  -sız/siz  ilerde geçmiş zaman eki -/n/z" e kıyasla -siniz  haline dönüşmüştür vb. Birinci tekil şahıstaki -A- ünlüsü, D grubu ve kısmen C ve E'nin yüklem ekleri arasına sızmıştır. Bütün bunlan burada ayrıntılı biçimde açıklamak mümkün değildir. Biz buna rağmen İran'da birinci tekil şahısta (-Am) sadece -A- bulunduran ağızların varlığını öğreniyoruz. Bunun dışında bu kendisini 2. tekil şahısta (Kuzey Halacistan, Kabil, Güney Horasan Türkçesi) ve yine bazılarında 1. Tekil çoğal şahslarında (sonkor) Gösterir. Bazısında ise 1.şahsın her iki biçimi yanında, 2.tekil şahısta da görülür (kazvîn in Güneyindeki Ağızlar). 1.vs 2. Şahsın bütün dört yüklem ekinde bulunduğu ise pek azında görülür (kaşkay – Aynallu vs Horasanın Batı Ağızlarında bulunur).
Halaç Gramerinden Yaptığım alıntı buraya Kadardı. Bunu Gerçekleştirecek araştırmacı böyle bir araştırmayla ün değil, fakat alın teri, toz ve Göz yaşı karşılığı elde edilmiş onur kazanacaktır.
A Türkiye Türkcesi 1.tekil – Im(batı Anadolu - IN) 2.tekil –sIn (-slň,lň) 1.Çoğul –lz (-slK, orta Anadolu -lk) 2.Çoğul –slnlz (-slňlz, -lňlz, -slz)
B Azerbaycan Türkçesi 1.tekil – Am  2.tekil –sAn (-sAň)s 1.Çoğul –lK (-UK) 2.Çoğul –slnlz (-slňlz, -slz, -sUz, Gaūlgāh -sUz)
Bَ  Zencan –Am –sAn –An – lK – slz – lz
C Sonkor –Am –sA – AK – slz
Cَ Kuzey Halacistan –Am –An (-Ay) –lK(-UK) -lz
D Kazvin – Hemedan – Am –An (-Ay) – AK - lz
Dَ  Kaşkay vb – Am –Ań  (-An, -Ayń) – AK – Ańlz (-Anlz, Ayńnlz, - Ayz)
E Batı ve Güney Horasan Türkçesi –Am –Ay (-Ań, -An) – AK (-Ay) –Ays (-Ańls)
E َ Güneydoğu Horasan Türkçesi –Am –Ay (-An) – lK –ls (-lyls)
E  َ َ Kuzey Horasan Türkçesi=Özbekçe –mAn –sAn –mls (-mlz) – sls (-slz)
E َ َ َ Doğu Horasan Türkçesi = Karşı Özbekçesi –mAn – sAn – bls -sls
F Türkmence –ln –slń(-lń) –ls (-lk, -slk) – slńlz (-lńlz)
Bu, şu demekdir: bütün son ek değişimine sebep olan 1.tekil şahıs bir yandan 1.Çoğul Şahıs ile sıkı bir yakınlık gösterir, çünkü her ikisi de 1.Şahıstır, diğer yandan 2.tekil şahsa tekil yakındır;buna karşın 2.Çoğul Şahıs hayli uzak kalmıştır. Bunun içindir ki o dönüşme süreci içinde en çok ve en az olarak etkilenmiştir. Bütünüyle, bu yüklem şekilleri, Oğuz ağız ve lehçelerinin geniş ölçüde yalnız gelişme tarihini değil, aynı zamanda akrabalık derecesini de yansıtır.
Basılmış, baskıya verilmiş ve bitirilmek üzere olan çalışmalar üzerine bu kadar. Bunların çoğu benim Tezcan ve Hesche ile iş birliğim sonucu ortaya çıkmış eserlerdir: Bunlar dışında bitirilecek olan şu eserler bulunmaktadır: Horasan Türkçesi grameri, yaklaşık 300 sayfa. İranca gereçler, yaklaşık 110 sayfa, Künbed-i   Kabus'tan   Türkmence gereçler, 150 sayfa kadar, Tebriz, Üskü ve  Mamagan'da  derlenmiş  Azerbaycan   Türkçesi metinleri. Halaçça ve Horasan Türkçesi metin derlemelerimiz gibi, bunlar da halk yazınının çeşitli türlerinden örnekleri bir araya getirmekte ve yaklaşık 300 sayfa tutmaktadır. Derlenen bütün gereçlerin toplam olarak yaklaşık 5500 daktilo sayfası (3000 basılmış kitap sayfası) tutacağı söylenebilir.
Sayın dinleyicilerim,
Bütün bu çalışmalara karşın, İran'a ilişkin Türkoloji  araştırmalarının daha başlangıcında bulunmaktayız. Şimdiye değin yapılmış olan araştırmalardan açıkça ortaya çıkan, henüz birçok şeyin pek eksik bir biçimde araştırılmış olduğudur. Örneğin Halaçça büsbütün   silinip gitmeden önce  bir kez daha  yakından araştırılmalıdır. Goethe'den bir alıntı daha yapmak için izninizi istiyorum:
Das Wenige verschwindet leicht dem Blick,
der vonvârtssieht, wieviel noch übrigbleibt.
"Geriye ne kalacağını arayan bakışlar,
azalmış olanı da kolayca gözden kaçırır"
İşte bunun için bu konuşmamı, Halaç Grameri başlıklı eserimin sonunda yer alan şu sözlerle bitirmek istiyorum:
"Edvvard Piekarski'nin Yakutçanın araştırılması için yaptıklarını analım! O, arzu edilmeyen siyasal etkinliklerinden dolayı Sibirya'da sürgünde kalmış ve orada her zaman için kalıcı olacak standart bir eser yaratmıştı. Eğer genç bir araştırmacı bir (ya da daha iyisi iki yıllığına) yollan tozlu, susuzluk çekilen, elektriği olmayan bir memlekette Halaçlar arasında kalıp yeni dil gereçleri derlerse, bu da böyle değerli bir çalışma olacaktır. Bunun için idealizm gereklidir ve Halaçça  araştırmalarının sonuçlandırılması ancak bu yapılırsa mümkün olabilecektir.  Böylesine   önemli  ve  ölmekte olan  bir dilin   araştırılması, genç  bir araştırmacının idealizmine ve önemli bir kurumun desteğine konu olmaya değmez mi?"
Kaynak: Türk Dili, TDK Yay., Sayı: 431, Kasım 1987

Turkish Names of patterns and morphology of Islands Lake Urmia

Turkish Names of patterns and morphology of Islands Lake Urmia
National Park and Preserve Lake Urmia
The Turkish  names of patterns and morphology of Islands Lake Urmia
1 - Lake Urmia  Islands names or simple (Anqit) or with suffix  (gemichilar) or are compound (Yassy Yaghly Qara) ּ
2 - the official record and the state of many names (in cases with names imposed farsi replacement have not been) wrong and sometimes completely fabricated  ּ For example, maps and publications of government, Ameh jnlr that kind of lizard is a form Amojanlar, Golehyen that Waterfow Kakayy has the form Govlayan , ּּּּ recorded ּ
3 - words used in naming Islands Lake Urmia can be formed words indicates the type of (islands, mountains, rocks, hills, valleys and ּּּּ) (Urotoponym), paints, called tribes The Turkish (Aytnotoponym), animals (Zovrotoponym ), plants (Fytotoponym), and describing the shape and size and ּּּ and finally some abstract concepts can be divided into ּ
4 - some names from the names of persons (Antrotoponym) have been ּ three of these names The Turkish latter also have: Osman Yumrughu Kazym Khan Dashy = Qyrkhlar = Ayydyr, Ahmad Dashy = Qalkhanlu, Abylqasym Dashy = Bayraqlu ּ two names Ali Mirza and Amojanlar Antrutupunym not and fixation are incorrect ּ correct form respectively are Ala mazraeh and Ameh  Jnlar ּ
5 - many names have multiple meanings and they can be in two or more groups such as these could fit ּ Bouzja  which means chicken with long foot and the gray area has no vegetation ּ
6 - There are a few names and meanings of their morphology or in need of further reflection that the end of this post were brought ּ
7 - The Turkish also used the names suffixes are seen below:
- Lee (lou): relativism or equivalent holders ּ "Aoulous " The Turkish in the western Mongols. After the group name is a means to create and people. In the name Bayraqly, Qalkhanly, Bayatly, Bazeh kouly, Boujaqly, Chayyrly, Danaly, Samanly, Qanqly (Qanly) Qourshaqly, Yaghly (Ayagly?) Kengarly, Kouleh koly,  Yapaqly, Yarmaqly, Yanyqly, Qyrnaly, Touppouzlou
- Ja (Jeh): the suffix of aggravation and state  adverb Aghja, Bouzja, Qaraja, Qaynarja, Qyzylja, Gouyjeh, Saryja
- Lyja( lou +jeh): Dashlyja, Douzlouja, Sakhlyja, Qapaqlyja, Qyplyja
- - Lar (Ler): Total suffix Tourklar, Qyrkhlar, Douqqouzlar, Qamchylar, Gemychy Lar
- Jaly (jeh+ Lou): Qoushajaly
- Jyq (Jyk):Adajyg.Afsharjyg. Iyspyrjyk.Qayajyq
 -Aq(Ak): Syghinjaq. Sanjaq. Dylehk. Qapsaq. bezehK, Tapdaq, Qapaqly, Yapaq                                                                                                                                                         
- Ayq: Yanyq
-Ma(Meh): Barynma,Touereh meh
-Chy :Gemechy.Gamchylar
   Yt:(yad): Umud (Um + uot), Anqyt (Anq + yat)
- Soun: Toukhsoun (Toukh + Soun)
- Qan (gan): (place, Yyr, land): Yarylghan, Chalaghan
- Qan (yen):  suffix of subject repeater operation ּ Gouleh yen, Soumourqan
- Qa(geh) : Goutourgeh (Goutour +geh)
- Yen: Sayyn (Say + yen)
- L: Keychl (Keycheh + L) (bald Turkish word that has entered the farsi language)
- Lyq: Arpalyq
- Cheh: Tsghyr suffix. Choumcheh
- j: Dynj (Dyn +j)
- Man: suffix intensity and originality ּ Yalman (Yal + man)
- Daq (Deck): Tapdaq
- Maz: Qoush Qounmaz
- Laq: Qashqalaq (Qashqa +Laq )
- Tyn:Altyn (Al + Tyn)
- Jen: Ameh Jen
- ּּּּּּּּּּּ
Names to determine the type
Names The Turkish Islands Lake Urmia, generally with the  Turkish words Ada (island), Yarym Ada (peninsula), Dagh (Mountain), Qaya (rock), Dash(stone), hills and valleys come. the words Yuxarı, urta, Ashaghy , Bouyouk, Kychyk  to compare Islands position is used ּ
Examples of names of Islands:
- Hill [Dapeh]: a  Turkish word  also means above or to part the hair ,peak of Mountain ּ from Toupou - Toup, Toupeh, Dapeh ( the same basis with Toupl, Toupouq,Toupouz ּּּTurkish Contemporary) ּ farsi also entered ּ some morphology of its common words between the languages of  Altai and Uralic and  Indo-European  have  accounts ּ
- Dash [Tash]: In addition to geographical names in rock, plain and significant open areas will also ּ
- Dareh: a Turkish word also means where accumulation of water between the loudness or mountain ּ root  of Dermak ( TER,TEYR, DYR.TYR) means gathering, together bringing ּ the same basis  with Daryz (depending on grain harvest started), darehneh ( small basket for ripe fruit), dareh nak  (within the product picking), Drnk (Assembly and Association), Dargy (Journal  and series), Targy (tablecloth), Dargaz ( sword grass germination), Derleh Mek (collected), Darmeh (selection) Dargeh (category), and Doryn (depth) and shape ּּּ reap into the farsi language has been ּ
- Qapsaq: dry soil and pot after rain ּ
- Qaya [Qyeh]: rock, large rocks and some high mountain ּ
- Gedyk: pass of  mountain ,mountain. snow mountains , gap, gap, crossing the mountainous ּgeoudeh k  a clan name is The Turkish in Azerbaijan ּ (Koullouk hill shape is wrong )
- Sngyr: The Turk  in the old meaning of mountains, hills, Cape Mount, end of wall and corner ּ shaped of fortification  farsi entered ּ
Animals (Aylkhylar )
Lake Urmia (Urmu Goulou) lake internal Azerbaijan and largest lake Azerbaijan and Iran ּ Protected Area and National Park Lake Urmia consists of 102 islands big and small is the most important of which are Qouyoun Daghy Adasy, Ayshshk Daghy. Ayspyr Adasy, Dyleh K Adasy and Douqqouz Adalar (nine islands where the birds laying) ּLake Urmia in the field of ecology, 27 mammal, 212 bird species, 41 reptile species, seven species of amphibians and 26 species of fish are:
Birds:
So far, 186 native migratory birds in the National Park Lake Urmia. Lake Urmia has been identified ּ We reproductive largest flamingo colonies in Iran and also white and habitat Plykan overwintering aquatic birds, especially large groups of Aourdk, swan, birds foot is long. Samples from other birds in the National Park or Lake Urmia ecological areas include: Baghry Qara (Baqryqreh, Sang shekanak) Bouyourtou (Magh), Qouzghoun (crow), Qarqa (Qaraqarqa, Alaqarqa, Doulash, ּּּּ), Ary Qapan (Sabzqba) Qajyr (eagle), Qajleh (Kshgrk) Sakhsaghan (swallow, swallow is a Turkish  word), Gouyjeh Qargha (Dark blue), Gouleh yen (Kakayy), sauna ( wild male duck), goose , Anqyt, Al Qoushaqly , Qaghayy (Marty), Qyrlanqych (a kind of swallow), Qaranqoush - Qeh yleh designs (Swallow), Kklyk (partridge), Syghyrchyn (dole), types of hawk (Doughan, Sounqour, Shounqar, Qyrghy, Qizil Qoush. El Qoushou, Aouchou Qoush, Lachin, Trlan, ּּּ), Palanly Qajyr (buzzard), Sari Asma, Dyrmashyq, Syrcheh (sparrows),Alajaqanat (Finch), Aoutleh yen, Chaly Qoushou, Qamyshchyn, Bashdan Qara , Touyqar, Aghaj Dalan - Aghaj Qakhan (Woodpecker) , Bayqoushlar, Papaghan (parrots), Gouvarchynlar (pigeons), Atmaja, Qartal (= Qaraqoush) Chaqyr, Qashyqchy, Qazalaq (warbler), Qashqalaq (a kind of duck), Sandvach (nightingale), Choumchouq (Canary), Byldyrchyn, Yarasa - Gyjeh Qoushou (bat), Qalynja (dove), Chaqyr ( type of hawk) ּּּ
Invertebrate Gun:
The most important invertebrate lake, called Urmia marine that is named (Artemia Urmiana) ּ this creature was a kind of salt water shrimp endemic, food supply, many important species of birds (flamingo) is.
Mammals:
Two types of mammal Islands National Park east of Lake Urmia, the two Gmelini - Ovis Orientalis Gmelini Islands Qouyoun dagy. Ayspyr and Mesopotamia and fallow deer - Dama Mesopotamica)in the Ayshshk Dagy Island  form. Unfortunately, the victim of two mammalian conspiracy Western colonialism and PanIranist have been named for the deer and sheep in Mesopotamia and Eastern Armenian ewe and Deer of  Iran has changed ּ
Reptiles:
Lake Urmia National Park kinds of reptiles such as lizard, sun worshiper, lizerd including Krtnkleh (the word is essentially composed of two components Kltn means lizard mass and chlorine, meaning lizard), Ameh Jen, Qayaqapan,Ughlan Youldashy, Qyz Boughan ּּּ ) and various poisonous snakes and half are found in toxic Aylanlar ּ
Examples of names of Islands:
The Turkish names of animals that have been left Islands of  Lake Urmia: Anqyt, Pakhlan (flamingo), Qoutan (Plykan), hawk (bird); Chalaghan (vulture), Dana (calf), Dlyjeh, Ayshshk (donkey), Qouyoun (sheep) , Ameh Jen (lizard), Gouleh yen (Kakayy) Bouzja (chicken with long foot) Hounou, Qashqaly, Qamchy ּּּּ The abundance of names of birds is of interest ּ substantially, probably due to the richness of  Turkish language is the name of the majority of birds in the farsi The Turkish has also: stork, goose, duck, swan, sparrow hawk (Qyrghy), parts (Byldyrchyn) Dlyjeh, Balaban, Changar, Yaloueh, Senqer (Sounqour), hawk, Draj (Touraj), Tarlan (Trlan, Shahbaz) Trmtay (Touroumtay), Lachin, Sargpeh, Ashqr, Snjary (Sanjar, Sanjar, a kind of eagle), Crane (Dourna), pheasant, grouse (Baghry Qara), Dal, Cochrane, Changer, plover, Pashlk (Pashalyq), blackbird (Touyqar - Touraqay), Baklan(flamingo), sauna, swallow hawk ּּּ addition, Qouyoun, ּּּּּ Ayshshk and other animals used such names are:
-Anqyt (Anqout, Anqourt, Anqyr ּ in the form of the old Turkish also Hanqyt, ּּּ): a kind of duck or goose and duck red indicator, such as Anqyt and can be domesticated ּ separate person stupid, violent  ּ
- Ameh Jen: a kind of lizard (Klten, Kler, Klez) ּ with words Ameh Mac (sufferl, toil), Ameh K (suffering , trouble. work), Ameh Kleh Mak (strife and all fours move children on land), Ameh Namakt (with difficulty to where the arrival and going), Ameh Nadyrmk (exhaust), ּּּ is basis on the word Ameh Jen in Turkiyeh (eg Bypazary) there is emecen on the same shape and meaning ּ is written as mistake  the name "Amoujanlar"  ּ similar situation Baba Jan Chay in  North of Azerbaijan . Bay Byjan actually  the bands name is taken Dadeh Qourqoud ּ
- Aouhoun: = Hounou? ּ Hounou = mosquito (Aghjaqanat, Syvery Synk, Dytdyly, Myghmygha, Mylchak, ּּּ)
- Bouzja: Chicken with long foot, plover ּ
-Pakhlan: Flamingo (Hovasyl ) ּ local accent Pakhlan, in other Turkish languages Baqlan, Backley, Baghlan ּ bird like Anqout or wildfow has been entered  into the farsi language  ּ the coast of Lake Urmia, Mud Lake, also Pakhlan - Poukhou call:(Pkhlm Poukhou ) ּ
- Chalaghan (Chalaya, Chalaghay): vulture (Alyjy Qoush), bird hunting larger sparrow hawk (sparrow hawk the word is still in Turkish) ּ word with the Turkish words also agile, Challenge, cover, ּּ  entered farsi language are in the  same basisּ
- Dlyjh: a kind of hawk and Fulcrum (Doughan) small and thin with long wings and tail mottled ּ types like Chayyr Dlyjeh, Bouzqyr Dlyjeh, Gouyjeh Dlyjeh, Dlyjeh Doughan and ּּּּ ּ word has been entered the farsi language too ּ
- Qoutan: Plykan ּ types are with Agh Qoutan Qoush,  Kychyk Qvtan Qoush. Tapeh Ly Qoutan Qoush ּ
- Gouleh yen: a kind of duck (Kakayy) ּ form of writing is wrong Goulayan ּ
- Qashqalaq: a kind of duck ּ
- Qamchylar: horsewhip means  also Qamchy means scourge and wood  that  the "Qam" s . Clerics "Shaman" with that they are strike on the drums on the Turks and Mogouls  religious ceremony
Plants, algae:
Islands and wetlands and swamps around Lake Urmia subsequent ּ steppes are ecologically Lake Urmia basin 546 species, about 149 genera and 55 families are recognized. The main plant communities include: water-friendly plants Hydrophtic), salt-friendly plants Halophytic), sand-friendly plants pseammaphytic) and plant drought  Xerophytic) ּ These can be made of two parts:
1 Trees and shrubs: The leaves contain needle-like Ardyj (mountain cedar) and wide leaf such as Dash Aghaj (Daghdaghan that is the Turkish word too), Yymyshan (hawthorn) and ...
2 forage plants: includes grasses, Thyme,Darmneh  ( Darmneh is also the Turkish word), grass (Uot ,Gouy , Alyshan, Boulaq Otto, Dlyjh Otto, Alaghy, Ayshshk Qoulaghy, Jygh, Sou  Bybry, Choul Otto, ּּּ) , Kklyk Otto (Kakouty, this is a Turkish word), and iris ....
Lake Urmia also includes 12 kinds of green algae and blue Salt friendly that is created based food chain altogether.
Examples of names of islands: in addition Arpa, Saman and ּּּ samples can count the following:
Touppouzlou: Touppouz = Grz Toupouzlou = plants thorny (acanthus, poppy, ּּּ) ּ Toupouz  form Deboussy  is entered the Arabic language also this is from root ball Turkish  also means round and round ּ word ball has been entered  into the farsi language too ּ (ball game, will the ball, bolt, Toupydan, ּּּ)
Chayyr: river water intake and water plant in the resignation from the word go ּ The Turkish Tea (river)
Soumourqan: the plant long, thin and hairy and helpful people at the heart medicine ּ
Qapaqlyja: popular-herbal medicine good for stomach ּ
Qoush Qounmazk: a kind of thorn in the popular medicine ashes put it on the wound ּ
Yapaqly: floral, Golestan
Colors and Metals:
Name colors and color words used include : Agh, AL, Bouz, Qara, gouy, Qizil, Qashqa, Ala and metals Demir,Altyn ּ
Examples of names of Islands:
- Agh [Aq]: In addition to white, low number and low density, the names of the mountain means long and high, the names of the castle means small and lacking in names of persons significant respect (Sayqyn) and the names of the phenomena of water means drinking water gives ּ
- Aghja: [Aq. Aghja.Aqja. Aghjeh.Aqjeh]: to be inclined of white (Aqhymtyl)
- [Altoun]: Altyn gold and red. Root "Al" means red. Equivalents "Ulan" Mogoul.
- Bouz [Bz]: In addition to gray and light earth, in the geographic names Uor means, without the plant and lack of vegetation makes ּ
- Toukhsoun: (Toukh +Soun ) means opaque color (Toukh and Toutqoun Bouyaly) ּ
- Sari [Sarah]: In addition to yellow, the geographic names mean plain smooth field (Douzeh Nlyk. douz, Choul, Alan) the ּ same basis, Saryjlou: "Sari + Ja + Ly = Sari + Jeh + Lou." And or "Sari + Jalou=Sary+ Chaly  " means plant and branches yellow ּ
- Qara [Qra. Khreh . Qareh,:) black,accomulated,strong and bushy.                                                                                                                                                                                                        _Qashqa:at the name of  duck  Qashqalaq ּ white face or forehead (usually horses) ּ
- Qizil [Qzl]: Red.
Tribes:
The Turkish  names of tribes and ethnic groups used in the Urmia Islands  include: Myrkyt, Tourklr, Afshar, Bayat (Bayat), Qanqly, Kngrly (Kngrlou) Danaly (Danalou) Ayspyr, Bayyndyr (Bayndr) Chalaghan, Arpa, Qarly ( Qarlyq) ּ these names include The Turkish Ancient (Qanqly - Kngrly, Qarlyq), The Turks of old (Afshar ּּ) and Turks median (Bayyndyr, ּּּ) is ּ names related to the Turks Middle further period of Mogoul and Ilkhaniyan ּ (rulers primary the government of Ilkhany who founded Azrbayjan, although they were  Mogouls, but this time the course entirely in government and Turkish  also has become Zrbayjany) ּ
Examples of names of Islands: 
- Arpa: Name one of the tribes of the Ilkhany (Arpaqaaoun) ּ
- Afshar [Afshar.Avshar. Avoushar.Uvshar]: one of 24 tribal Turkishs  Ughouz  , Shakhe Bouz  Uokh ( Grey shaft ). Meanings collector. Coordinator. Alacrity. Overseer. Resourceful. Obedient. Helpful. Or who loves hunting and is skilled in it and ....
- Bayyndyr [Bayndr]: prosperity, abundance of excess working separate
-: The Turkish word "The Trk=Tourk" Name of the national's largest ethnic group, meaning strength. Power. Courage. Person and adult course and become strong and was to reach the youth and beauty.
- Chalaghan (Chala + Ghan): The sense of place of residence clan is leave Chala - Chla  (from Qbchaqha) ּ places many called the tribes in Azrbayjan and Tourkyeh is available (Chalakndy, Chal Tapeh ,Chal Dash,Chal Daq, ּּ) ּ  around Lake Urmia to numerous tribes, namely geography Qbchaq The Turkish even called Qpchaq and their predecessors (Koumanha) are available ּ
- Danaly [Danalou]: The Turkish clan name meaning calf two-year-old owner of the registration form ּ Dneh Lee is wrong ּ
- Qanly [Qanqly, Qanlou, Qany]: is  means wheel and gear wooden carrouselּ named tribe of ancient Turkish also that the Turkish anecdotes,arecausing the wheel and the cart  ּ as another word Kngrly (Kngrlou) in which - you (meaning people ) instead of - Lee sits: Qanq =Kng (Qanqaly= Qanq+Ly=Qanq+Ar =Kng+Ar=Kngr) ּ
- Kngrly: Kngrlouha the ancient Turkish also that the century five AD in Azrbayjan have resided ּ government Msafryan or Salarylr (Kngrlou) and the Khanate of Nakhichevan by the clan was founded ּ today in addition Azrbayjan West, an important part of Turkishs sections Azrbayjany from  Tehran  Province has root  Kngrlouyy ּ
- Myrkyt [Mrkyd]: According to a clan Altayystha TheTurk and the Mogoul Rashydaldyn ּ around Lake Urmia Historical geographic names, various Mogoulian tribes and called themselves Mogouls and there is (Myghylly in Yykn) 
- Qarlouq = Qarlq = Qrlq: Qarlouqha whose name means snow mass is one of the tribes within the Union = The Turks  Gook were  Gook Turks and the Turkish ancient history, including the Gook Turk also fell in the state Turkish also Gook. Toppled the government to make Turkish  also Tourgysh =Trksh . Khaghani founder Government Basmyl = Bsml and Qarakhanyan government have played an important role. Qarlyq in morphology - word Qrlq Qarly Qarmaq of origin (root words Qarma. Qaryshyq. Qaryshmaq ... today) means mixing and mixing and combination of tribes has been suggested.
Abstract concepts:
Samples Islands names:
- Umoud: farsi form of hope has entered the infinitive ּ Ummaq ּ
- Barynma: take shelter and protected
-  Toureh meh: The Rise, incidence, appearance, phenomenon, derivatives and products, and generation and their descendants ּ
- Dyleh K: origin of aspire ּ Dyleh Mc ּ
- Dynj: quiet, comfortable, comfortable, relaxed, farsi has been entered (Denj) ּ at the same basis  with words Dynjeh Lmak, Dynmk, Dyngyn, Dynleh Namk
- Sakhlou  [Sakhly]: Reserved, secret, secret, secretly kept in place, maintenance of military forces, garrison (Sakhlaghou) ּat the same basis  with Sakhlamaq, Sakhlanbaj, ּּּ
- Sayyn [Sayyn]: beautiful, valuable and important outstanding, prominent, respectable.
- Syghynaq: shelter, also equivalent Balyq at the old Turkish   (Balyqlou , meaning the city, taking refuge in the castle and place) infinitive of  Syghynmaq (to shelter, Altja) ּ at the same basis with Syghmaq, Syghyshmaq (Gnjydn) Syghynmachy (refugee)
- Qoushajaly: augur ill
- Mangi Dash  [Bngy, Bngou, Mngou, Mnqgou, Myngeh]: eternal, eternal, infinite, (Mangi Sou  =water  life,Mangi Tannery = living God, Myng•h Byrty = Khodadad, Tannery Uoyrdy) ּ in the name of Jalal al-Din Myngeh Byrty  is written wrong Mnkbrny  ּ
- Yanyqly: Yanyq = burned and burned color = Yanyqly suffered pain, familiar
Shape,size and location:
The following words to describe islands and rocks are used: Yassy, Yarym, Yarmaqly, Chaat, Qyrnaly, Qyplyja, Boujaqly, Youmrou, Choumcheh, Eriy, Yykeh, Qaba, Tak, Yalqyz, Susa, Qoushajaly, Yalman, ּּּ
Examples of names of Islands :
Tapdaq: short intervals where the animals grazing there ּ (Teyz Teyz  Utarylan Yyr), the infinitive Taptamaq, Taptalamaq
Choumcheh: ( Chvm +Che) skimmer, at the same basis with  Choumlk (Choum + Lak) Daisy rock ּ  by Chomcheh  shaped entered into farsi  ּ
Chanaq [Chnaq]: within. Bowl. Cups, plates deep is  entered into the farsi language . "Chanaq Antyn" means the satellite antenna is (Dysh) . Chanaqchy the  Turkish  clan name  in Azerbaijan ּ
Shousha: long and sharp, peak of the Mountain  ּ six variants Shysh means skewer (Bouyouk Shysh  Tapeh Daghy in the northern Azerbaijan)
Qyplyja: Migration pots for boiling water  ּ
Kouleh Kly : Location wind , rapid
Mnjq [Mynjyq. Bnjq. Bounjouq. Mounjouq]: grains of precious stones. Such seeds (as well as Nakhon Shirk ...) which flags (Toughha) the Turkish beliefs also to avoid touching the eyes closed could be a horse tail. Flags that have that precious stones or seeds were. (Words of the Turkish flag and Tough mended) Name of the Father Atylla Turks of Huns.
Yarmaq: (Split Mountain and the earth) and a half, coins and money at the same basis with Yara ,Yary, and Yarym ּּּ
Yarylghan (Yarghan): bluff, resignation valley, river failures (Chyoureh Sy Syldyrymly, Erie Uzon Dareh)
Yalman:Yal + Mann: sharp and naked, uphill, downhill mountain ridge means ּ chest mountains, mountain, hill, local head high and at the same basis  with ּּ  Yalyn
Bezeh Kli: Bezeh + K + Li ּ inflorescence, the arrangement has made ornament ּthe Turkish word Bazak has entered in the farsi  ּ
 Hydrounym Lar and  ּּּּּ
Qaynarja [Ghynrjeh]: spontaneous groundwater. The infinitive "Qaynamaq" (bubble)
Goutourgeh: (Goutour +Geh) just by atmospheric water moat (Toukmeh Tourpaqdan Qayyrylan Arkh)
Qala [Peak. Castle]: village and  rural and township from the Turkish root "Qalqa" means shield. guard. fold. stronghold or fort. fortification. fortress and castle, and advocacy and defensive factors. Guard. Is a gathering place for troops. Qalqa the root of the word "Qalkhan" The Turkish  (shield) is also form later today "Qala" has found that besides "Castle" in the Arabic form of "good" "general" and "Kalat" in farsi language has been entered Qala the infinitive of QalamaQ in Turkish means to be accumulate together and...although fortress of Arabic Qale means to pick. 
Kand = village 
Research : Mehran Baharli
Translator : Umid Urmulu